Το 1492, ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα, το βασιλικό ζεύγος της Ισπανίας, εξέδωσαν το ακόλουθο διάταγμα: «Προστάζουμε όλους τους Εβραίους και τις Εβραίες να εγκαταλείψουν μέχρι το τέλος Ιουλίου του τρέχοντος έτους όλα τα αναφερόμενα βασίλεια και εδάφη μας με τους γιους και τις κόρες τους, τους υπηρέτες και τις υπηρέτριές τους, καθώς και όλους τους Εβραίους του σπιτικού τους, μεγάλους και μικρούς, ανεξαρτήτως ηλικίας, και να μην τολμήσουν να επιστρέψουν».

Με αυτό το διάταγμα απέλασης, κάθε εβραϊκή οικογένεια στην Ισπανία αναγκάστηκε να επιλέξει ανάμεσα στην εξορία και στην αρνησιθρησκία. Κάποιος ραβίνος ονόματι Χουάν δε Θαμόρα ίσως θεώρησε ότι ήταν καλύτερο να μεταστραφεί στον Καθολικισμό και να παραμείνει στην Ισπανία, όπου είχαν ζήσει πολλές γενιές προγόνων του. Πιθανόν λόγω της εβραϊκής του καταγωγής, ο Χουάν έστειλε το γιο του, τον Αλφόνσο, στην περίφημη σχολή εβραϊκών σπουδών της Θαμόρα. Αργότερα, ο Αλφόνσο μελέτησε σε βάθος τη λατινική, την ελληνική και την αραμαϊκή. Αφού αποφοίτησε, άρχισε να διδάσκει την εβραϊκή στο Πανεπιστήμιο της Σαλαμάνκα. Σε λίγο, η γλωσσομάθειά του επρόκειτο να αξιοποιηθεί προς όφελος Βιβλικών λογίων σε όλη την Ευρώπη.

Το 1512 το νεοσύστατο Πανεπιστήμιο της Αλκαλά δε Ενάρες διόρισε τον Αλφόνσο δε Θαμόρα στην έδρα εβραϊκών σπουδών. Εφόσον ο Θαμόρα ήταν από τους κορυφαίους λογίους της εποχής του, ο Καρδινάλιος Χιμένεθ δε Θισνέρος, ιδρυτής του πανεπιστημίου, ζήτησε τη συνδρομή του όταν προετοιμαζόταν η μνημειώδης Κομπλούτιος Πολύγλωττος. Αυτή η εξάτομη Αγία Γραφή περιέχει το ιερό κείμενο στην εβραϊκή, στην ελληνική και στη λατινική, καθώς και μέρη του στην αραμαϊκή.

Ο Βιβλικός λόγιος Μαριάνο Ρεβίγια Ρίκο αναφέρει για αυτό το έργο: «Από τους τρεις εκχριστιανισμένους Εβραίους που συμμετείχαν στο πόνημα του Καρδινάλιου [Θισνέρος], ο πιο επιφανής είναι ο Αλφόνσο δε Θαμόρα, ειδήμων στη γραμματική, φιλόσοφος και ταλμουδιστής, καθώς επίσης λόγιος της λατινικής, της ελληνικής, της εβραϊκής και της αραμαϊκής». Χάρη στις σπουδές του, ο Θαμόρα συμπέρανε ότι η ακριβής μετάφραση της Γραφής απαιτούσε εμπεριστατωμένη γνώση των πρωτότυπων αρχαίων γλωσσών. Μάλιστα, υπήρξε από τους μεγαλύτερους θιασώτες της λόγιας μελέτης των Γραφών, η αναγέννηση της οποίας άρχισε να συντελείται στην αυγή του 16ουαιώνα.

Παρ’ όλα αυτά, ο χρόνος και ο τόπος στον οποίο ζούσε ο Θαμόρα δεν ευνοούσαν τη λόγια μελέτη των Γραφών. Η ισπανική Ιερά Εξέταση μεσουρανούσε, η δε Καθολική Εκκλησία τιμούσε ευλαβικά τη λατινική Βουλγάτα ως τη μόνη «εξουσιοδοτημένη» μετάφραση της Γραφής. Ωστόσο, ήδη από το Μεσαίωνα, Καθολικοί λόγιοι είχαν επισημάνει ότι το λατινικό κείμενο της Βουλγάτας απέχει πολύ από την τελειότητα. Στις αρχές του 16ουαιώνα, ο Αλφόνσο δε Θαμόρα και άλλοι ανέλαβαν να διορθώσουν την κατάσταση.

“Η Μετάφραση Αναγκαία για τη Σωτηρία”

Η πιο σημαντική εργασία του Θαμόρα ήταν αναμφίβολα η επιμέλεια της κοινώς λεγόμενης Παλαιάς Διαθήκης στην εβραϊκή, μαζί με τη μετάφρασή της στη λατινική. Πιθανότατα ήθελε να χρησιμοποιηθεί εκτενώς αυτή η ύλη στην Κομπλούτιο Πολύγλωττο, που βρισκόταν τότε στα σκαριά. Ένα χειρόγραφό του φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη Ελ Εσκοριάλ, κοντά στη Μαδρίτη. Έχει αριθμό καταλόγου G-I-4 και περιέχει ολόκληρο το βιβλίο της Γένεσης στην εβραϊκή, καθώς και μια διάστιχη, δηλαδή κατά λέξη, μετάφραση στη λατινική.

Στον πρόλογο αναφέρονται τα εξής: «Η μετάφραση της Αγίας Γραφής σε άλλες γλώσσες ήταν αναγκαία για τη σωτηρία των εθνών. Θεωρούμε απολύτως απαραίτητο να έχουν οι πιστοί μια κατά λέξη μετάφραση της Γραφής, έτσι ώστε για κάθε εβραϊκή λέξη να υπάρχει μια αντίστοιχη στη λατινική». Ο Αλφόνσο δε Θαμόρα είχε τα προσόντα να φέρει σε πέρας μια τέτοια νέα μετάφραση στη λατινική επειδή ήταν έγκριτος λόγιος της εβραϊκής.

“Το Πνεύμα μου Δεν Βρίσκει Ανάπαυση”

Από μια άποψη, η Ισπανία του 16ουαιώνα ήταν ο ιδανικός τόπος για λογίους όπως ο Θαμόρα. Το Μεσαίωνα, η Ισπανία είχε γίνει κέντρο του Ιουδαϊκού πολιτισμού. Η εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα εξηγεί: «Η μεσαιωνική Ισπανία, με τον πολυάριθμο αραβικό και εβραϊκό πληθυσμό της, ήταν το μόνο πολυεθνικό και με ποικίλες θρησκείες κράτος της δυτικής Ευρώπης. Η ανάπτυξη του ισπανικού πολιτισμού στη θρησκεία, στη λογοτεχνία, στην τέχνη και στην αρχιτεκτονική κατά τον ύστερο μεσαίωνα πήγασε σε μεγάλο βαθμό από το γεγονός αυτό».

Εφόσον υπήρχε μεγάλος εβραϊκός πληθυσμός στην Ισπανία, αφθονούσαν τα Βιβλικά χειρόγραφα στην εβραϊκή. Οι Εβραίοι γραφείς σε πολλά μέρη της χώρας είχαν μοχθήσει αντιγράφοντάς τα ώστε να χρησιμοποιούνται για τη δημόσια ανάγνωση της Γραφής στις συναγωγές. Ο Λ.Γκόλντσμιτ, στο βιβλίο του «Οι Αρχικές Εκδόσεις των Εβραϊκών Γραφών» (TheEarliestEditionsoftheHebrewBible), επισημαίνει ότι «μεταξύ των Ιουδαίων λογίων έχαιραν μέγιστης εκτίμησης για την ακρίβειά τους, όχι μόνο οι εκδόσεις της Πεντατεύχου στην ισπανική και στην πορτογαλική, αλλά και τα χειρόγραφα στα οποία βασίζονταν αυτές, καθώς και οι λόγιες πολύγλωττες εκδόσεις».

Παρά τα πλεονεκτήματα που πρόσφερε η Ισπανία, τα μαύρα σύννεφα της εναντίωσης κρέμονταν απειλητικά πάνω από τα κεφάλια όσων ήθελαν να μεταφράσουν τη Γραφή. Το 1492, τα Καθολικά στρατεύματα του Βασιλιά Φερδινάνδου και της Βασίλισσας Ισαβέλλας κατέλαβαν τον τελευταίο θύλακα των Μαυριτανών στην Ισπανία. Όπως προαναφέρθηκε, εκείνοι οι μονάρχες διέταξαν το ίδιο έτος την απέλαση όλων όσων παρέμεναν προσκολλημένοι στην Ιουδαϊκή θρησκεία. Ύστερα από δέκα χρόνια εξορίστηκαν με παρόμοιο διάταγμα και οι Μουσουλμάνοι. Έκτοτε, ο Καθολικισμός έγινε κρατική θρησκεία της Ισπανίας και δεν υπήρχε πλέον ανεξιθρησκεία.

Πώς θα επηρέαζε αυτό το νέο θρησκευτικό κλίμα τη μετάφραση της Γραφής; Η περίπτωση του Αλφόνσο δε Θαμόρα είναι ενδεικτική. Μολονότι αυτός ο λόγιος Εβραίος είχε μεταστραφεί στον Καθολικισμό, ο ισπανικός κλήρος αρνούνταν να ξεχάσει την καταγωγή του. Κάποιοι ενάντιοι επέκριναν τον Καρδινάλιο Θισνέρος επειδή είχε χρησιμοποιήσει τις γνώσεις εκχριστιανισμένων Εβραίων κατά την προετοιμασία της Πολυγλώττου Βίβλου του. Αυτές οι επιθέσεις στενοχωρούσαν πολύ τον Θαμόρα. Σε ένα χειρόγραφο που βρίσκεται στο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης, αναφέρει με θλίψη: «Εγώ, εγκαταλειμμένος και μισητός από όλους τους φίλους μου —και τωρινούς εχθρούς μου— δεν βρίσκω ανάπαυση ούτε για το πνεύμα μου ούτε για τα πέλματα των ποδιών μου».

Από τους πιο θανάσιμους εχθρούς του ήταν ο Χουάν Ταβέρα, αρχιεπίσκοπος του Τολέδο, ο οποίος κατείχε αργότερα το αξίωμα του μεγάλου ιεροεξεταστή. Ο Θαμόρα αποκαρδιώθηκε τόσο πολύ από τις επιθέσεις του Ταβέρα ώστε προσέφυγε στον πάπα. Η επιστολή του έλεγε εν μέρει: «Ζητούμε από την Αγιότητά Σας και την παρακαλούμε να μας βοηθήσει και να μας προστατέψει από τον εχθρό μας, τον επίσκοπο του Τολέδο, Δον Χουάν Ταβέρα. Καθημερινά, χωρίς σταματημό, μας προκαλεί πολλά και τρομερά δεινά. Νιώθουμε σίγουρα μεγάλη οδύνη, επειδή μας βλέπει σαν ζώα έτοιμα για το σφαγείο. Αν η Αγιότητά Σας δώσει προσοχή στο αίτημα που σας απευθύνουμε, “ο Γιαχβέ θα είναι η ασφάλειά σου και δεν θα αφήσει να παγιδευτεί το πόδι σου” (Παρ. 3:23)».

Η Παρακαταθήκη του Αλφόνσο δε Θαμόρα

Παρ’ όλες τις επιθέσεις, το έργο του Θαμόρα συνεχίστηκε και ευδοκίμησε προς όφελος πολλών μελετητών της Γραφής. Μολονότι δεν μετέφρασε τη Γραφή στις γλώσσες της εποχής του, πρόσφερε ανεκτίμητη υπηρεσία σε άλλους μεταφραστές. Θα αντιληφθούμε τη συμβολή του, αν θυμόμαστε ότι για τη μετάφραση της Γραφής απαιτούνται πάντοτε δύο είδη λογίων. Κατ’ αρχάς, πρέπει να υπάρχουν λόγιοι που μελετούν αντίγραφα του ιερού κειμένου στις πρωτότυπες γλώσσες—την εβραϊκή, την αραμαϊκή και την ελληνική—ώστε να εκπονήσουν σε αυτές ένα επεξεργασμένο και ακριβές κείμενο. Μετά, κάποιος μεταφραστής μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτή την εργασία ως βάση για τη μετάφρασή του στην καθομιλουμένη.

Ο Αλφόνσο δε Θαμόρα ήταν ο σημαντικότερος λόγιος που ετοίμασε και επεξεργάστηκε το εβραϊκό κείμενο το οποίο δημοσιεύτηκε τελικά στην Κομπλούτιο Πολύγλωττο το 1522. (Συνέταξε εβραιολατινικό γλωσσάριο και γραμματική της εβραϊκής, τα οποία περιλήφθηκαν στο ίδιο έργο και επίσης διευκόλυναν τους μεταφραστές.) Ο Έρασμος, σύγχρονος του Θαμόρα, έκανε κάτι ανάλογο για τις Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές, την κοινώς αποκαλούμενη Καινή Διαθήκη. Αφού αυτά τα επεξεργασμένα κείμενα στην εβραϊκή και στην ελληνική έγιναν διαθέσιμα, κάποιοι άλλοι μεταφραστές μπόρεσαν να αναλάβουν ένα ζωτικό έργο, δηλαδή να αποδώσουν τη Γραφή στη γλώσσα του λαού. Όταν ο Γουίλιαμ Τίντεϊλ μετέφρασε τη Γραφή στην αγγλική, ήταν από τους πρώτους μεταφραστές που αξιοποίησαν το εβραϊκό κείμενο της Κομπλουτίου Πολυγλώττου.

Η ευρεία κυκλοφορία της Αγίας Γραφής σήμερα αποτελεί κατάλληλο φόρο τιμής σε ανθρώπους όπως ο Θαμόρα, οι οποίοι αφιέρωσαν τη ζωή τους στη βελτίωση της γνώσης μας γύρω από τις Γραφές. Όπως είχε συνειδητοποιήσει ο Θαμόρα, η σωτηρία εξαρτάται από την κατανόηση και την εφαρμογή του Λόγου του Θεού. (Ιωάννης 17:3) Απαραίτητη, λοιπόν, προϋπόθεση για κάτι τέτοιο είναι η μετάφραση της Γραφής σε κατανοητές γλώσσες, γιατί μόνο τότε μπορεί το άγγελμά της να αγγίξει την καρδιά και τη διάνοια εκατομμυρίων ανθρώπων.

Μετάφραση του Θεϊκού Ονόματος

Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον το πώς μετέγραψε το θεϊκό όνομα ο Αλφόνσο δε Θαμόρα, πολυμαθής άνθρωπος εβραϊκής καταγωγής. Σε μια περιθωριακή σημείωση στη δική του εβραιολατινική διάστιχη μετάφραση της Γένεσης, το όνομα του Θεού εμφανίζεται γραμμένο ως «jehovah».

Προφανώς, ο Θαμόρα δεχόταν αυτή τη μετάφραση του θεϊκού ονόματος στη λατινική. Το 16ο αιώνα, όταν η Αγία Γραφή μεταφράστηκε σε βασικές ευρωπαϊκές γλώσσες, αυτός ο τρόπος γραφής ή κάποιος πολύ παρόμοιος υιοθετήθηκε από πολλούς μεταφραστές της, όπως ο Γουίλιαμ Τίντεϊλ (αγγλική, 1530), ο Σεμπάστιαν Μίνστερ (λατινική, 1534), ο Πιερ-Ρομπέρ Ολιβετάν (γαλλική, 1535) και ο Κασιοδόρο δε Ρέινα (ισπανική, 1569).

Ο Θαμόρα, λοιπόν, υπήρξε από τους πρώτους μιας πλειάδας Βιβλικών λογίων του 16ουαιώνα που έριξαν φως στο θεϊκό όνομα. Η άγνοια γύρω από το όνομα του Θεού προέκυψε κατ’ αρχάς από μια Ιουδαϊκή δεισιδαιμονία, βάσει της οποίας απαγορευόταν η προφορά του ονόματος. Επηρεασμένοι από αυτή την Ιουδαϊκή παράδοση, οι Βιβλικοί μεταφραστές του Χριστιανικού κόσμου —όπως για παράδειγμα ο Ιερώνυμος, ο μεταφραστής της λατινικής Βουλγάτας— αντικατέστησαν το θεϊκό όνομα με όρους όπως «Κύριος» ή «Θεός».

[Υποσημειώσεις]

Για μια εξέταση του σημαντικού ρόλου που έπαιξε η Κομπλούτιος Πολύγλωττος, βλέπε Σκοπιά 15Απριλίου 2004, σελίδες28-31.

Είναι ενδιαφέρον ότι, στην προσφυγή του προς τον πάπα της Ρώμης, ο Θαμόρα χρησιμοποίησε το θεϊκό όνομα, όχι κάποιον τίτλο. Σε μια ισπανική μετάφραση του αιτήματός του, το όνομα εμφανίζεται ως «Γιαχβέ». Δεν είμαστε βέβαιοι με ποια μορφή εμφανιζόταν στο πρωτότυπο λατινικό κείμενο.

• Από το περιοδικό ΣΚΟΠΙΑ της 1^ης Δεκεμεβρίου 2011

Η ιστορία των χειρόγραφων βιβλίων και ρόλων ξεκινάει πριν από χιλιάδες χρόνια. Τα τυπωμένα βιβλία, όμως, δεν είναι τόσο παλιά. Από όσο γνωρίζουμε, τα πρώτα τυπωμένα βιβλία εμφανίστηκαν στην Κίνα το 868 Κ.Χ., και για την αποτύπωση των στοιχείων τους χρησιμοποιούνταν ξυλογραφικές πλάκες. Γύρω στο 1455, στη Γερμανία, ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος επινόησε τα κινητά μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία και παρήγαγε την πρώτη τυπωμένη Αγία Γραφή στη λατινική.

Ωστόσο, η διακίνηση Γραφών και άλλων βιβλίων πήρε διαστάσεις μόνο ύστερα από κάποια χρόνια, όταν πλέον οι εκδόσεις αποτελούσαν εδραιωμένη βιομηχανία. Η Νυρεμβέργη έγινε το κέντρο της γερμανικής εκδοτικής βιομηχανίας, και ο Άντον Κόμπεργκερ, κάτοικος αυτής της πόλης, ίσως υπήρξε ο πρώτος που τύπωνε και εξέδιδε μαζικά Γραφές διοχετεύοντάς τες στη διεθνή αγορά.

Άνθρωποι όλων των πολιτισμών είναι υπόχρεοι στους πρωτοπόρους εκδότες της Γραφής, μεταξύ αυτών και στον Άντον Κόμπεργκερ. Ας ρίξουμε, λοιπόν, μια πιο προσεκτική ματιά στον Κόμπεργκερ και στο έργο του.

«Η Φροντίδα Ιδιαίτερα για Ένα Βιβλίο—την Αγία Γραφή»

Ο Κόμπεργκερ άνοιξε το πρώτο τυπογραφείο της Νυρεμβέργης το 1470. Όταν ο εκδοτικός του οίκος βρισκόταν στην ακμή του, είχε σε λειτουργία 24 πιεστήρια ταυτόχρονα, απασχολούσε δε 100 τυπογράφους, τεχνίτες και άλλους εργαζόμενους στη Βασιλεία, στο Στρασβούργο, στη Λυών, καθώς και σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις. Ο Κόμπεργκερ εξέδιδε μεσαιωνικά λατινικά κείμενα και πολλά από τα επιστημονικά συγγράμματα της εποχής. Σε όλη τη σταδιοδρομία του, παρήγαγε 236 ξεχωριστά έργα. Μερικά αριθμούσαν αρκετές εκατοντάδες σελίδες, και όλα τυπώνονταν ένα - ένα σε χειροκίνητα πιεστήρια.

Τα υψηλής ποιότητας τυπογραφικά στοιχεία του Κόμπεργκερ έκαναν τα βιβλία του διάσημα για το ωραίο και ευανάγνωστο κείμενό τους. «Ο Κόμπεργκερ χρησιμοποιούσε πάντοτε στοιχεία που είχαν χυτευτεί πρόσφατα και ήταν ευδιάκριτα», γράφει ο ιστορικός Άλφρεντ Μπόρκελ. «Απαγόρευε τη χρήση φθαρμένων γραμμάτων». Επιπλέον, πολλά βιβλία και Γραφές του Κόμπεργκερ περιείχαν λεπτομερείς ξυλογραφίες.

Από την αρχή ως το τέλος της σταδιοδρομίας του Κόμπεργκερ, «είναι φανερή η φροντίδα ιδιαίτερα για ένα βιβλίο—την Αγία Γραφή», έγραψε ο Όσκαρ Χάζε, βιογράφος του. Ο Κόμπεργκερ και οι συνεργάτες του κατέβαλλαν μεγάλες προσπάθειες για να εξασφαλίζουν τα πιο ακριβή Βιβλικά κείμενα που ήταν τότε διαθέσιμα. Αυτό δεν πρέπει να ήταν εύκολο, εφόσον πολλά χειρόγραφα σε περγαμηνή φυλάσσονταν ως κόρη οφθαλμού από ορισμένα μοναστήρια τα οποία τα δάνειζαν μόνο για λίγο προκειμένου να αντιγραφούν — αν τα δάνειζαν καν.

Γραφές στη Λατινική και στη Γερμανική

Ο Κόμπεργκερ έκανε 15 ξεχωριστές εκτυπώσεις της Μπίμπλια Λατίνα (Biblia Latina), με την πρώτη έκδοση να εμφανίζεται το 1475. Σε μερικές εκδόσεις απεικονίζονταν η κιβωτός του Νώε, οι Δέκα Εντολές και ο ναός του Σολομώντα. Το 1483, ο Κόμπεργκερ τύπωσε την Μπίμπλια Γκερμάνικα (Biblia Germanica) σε περίπου 1.500 αντίτυπα — μεγάλος αριθμός για εκείνη την εποχή. Σε αυτή τη Γραφή συμπεριέλαβε 100 και πλέον ξυλογραφίες για να αφυπνίζει το ενδιαφέρον των αναγνωστών, να διασαφηνίζει το κείμενο και να θυμίζει σε όσους δεν ήξεραν ανάγνωση γνωστές Βιβλικές ιστορίες. Οι εικόνες αυτής της Γραφής επηρέασαν σημαντικά μεταγενέστερους Βιβλικούς εικονογράφους, ιδιαίτερα όσον αφορά τις Γραφές στη γερμανική.

Η έκδοση της Γραφής στη γερμανική από τον Κόμπεργκερ το 1483 γνώρισε ευρεία αποδοχή αλλά, όπως εξελίχθηκαν τα πράγματα, αποτέλεσε τη μόνη γερμανική έκδοση που θα έθετε ποτέ σε κυκλοφορία ο Κόμπεργκερ. Μολονότι οι επιμελητές του είχαν τροποποιήσει προσεκτικά τη φρασεολογία της ώστε να συμφωνεί με την εγκεκριμένη από την εκκλησία λατινική Βουλγάτα, το κείμενό της βασιζόταν σε μια απαγορευμένη μετάφραση που είχαν κάνει οι Βαλδένσιοι το 14ο αιώνα. (Θα δούμε μερικά πράγματα γι’ αυτό λίγο πιο κάτω).Το επόμενο έτος, ο Πάπας Ιννοκέντιος Η΄ έβαλε στόχο να διαλύσει τις κοινότητες των Βαλδένσιων. Έκτοτε, η εναντίωση της εκκλησίας προς τις εκδόσεις της Γραφής στην καθομιλουμένη κλιμακωνόταν. Στις 22 Μαρτίου 1485, ο Αρχιεπίσκοπος Μπέρτολντ του Μάιντς, στη Γερμανία, εξέδωσε διάταγμα με το οποίο καταδίκαζε τη μετάφραση της Γραφής στη γερμανική γλώσσα. Στις 4 Ιανουαρίου του επόμενου έτους, ο Μπέρτολντ ανανέωσε το διάταγμα. Μέσα σε αυτό το ιδιαίτερα εχθρικό κλίμα, ο Κόμπεργκερ δεν τόλμησε ποτέ πια να τυπώσει τη Γραφή στη γερμανική.

Παρ’ όλα αυτά, ο Άντον Κόμπεργκερ δεν μόχθησε μάταια. Πρωτοστάτησε στη χρήση της νέας τότε τέχνης της τυπογραφίας με σκοπό την οικονομικότερη και ευρύτερη διάθεση πολλών ειδών βιβλίων στην Ευρώπη. Επομένως, το έργο του Κόμπεργκερ συνέβαλε στο να φτάσει η Αγία Γραφή στα χέρια των κοινών ανθρώπων.

Οι Βαλδένσιοι — Από την Αίρεση στον Προτεσταντισμό

Ήταν το έτος 1545 στο όμορφο Λουμπερόν, στην περιφέρεια της Προβηγκίας στη νότια Γαλλία. Εκεί είχε συγκεντρωθεί στρατός για να εκτελέσει μια φρικιαστική αποστολή που υποκινούνταν από θρησκευτική μισαλλοδοξία. Ακολούθησε μια εβδομάδα αιματοχυσίας.

Χωριά ολόκληρα ερημώθηκαν και οι κάτοικοί τους φυλακίστηκαν ή θανατώθηκαν. Απάνθρωπες ωμότητες διαπράχθηκαν από βάναυσους στρατιώτες σε μια σφαγή που συγκλόνισε την Ευρώπη. Περίπου 2.700 άντρες θανατώθηκαν και 600 στάλθηκαν να εργαστούν στις γαλέρες, για να μην αναφέρουμε τι υπέστησαν τα γυναικόπαιδα. Ο Γάλλος βασιλιάς και ο πάπας επαίνεσαν το στρατιωτικό διοικητή που έφερε σε πέρας αυτή την αιματηρή εκστρατεία.

Η Μεταρρύθμιση είχε ήδη σαρώσει και διχάσει τη Γερμανία όταν ο Καθολικός Βασιλιάς Φραγκίσκος Α΄ της Γαλλίας, ανησυχώντας για την εξάπλωση του Προτεσταντισμού, έκανε έρευνες για να διαπιστώσει αν υπήρχαν αιρετικοί, όπως τους αποκαλούσαν, στο βασίλειό του. Αντί να βρουν μερικές μεμονωμένες περιπτώσεις, οι αρχές στην Προβηγκία ανακάλυψαν ολόκληρα χωριά διαφωνούντων. Το διάταγμα για την εξάλειψη αυτής της αίρεσης εκδόθηκε και τελικά εκτελέστηκε με τη σφαγή του 1545.

Ποιοι ήταν αυτοί οι αιρετικοί; Και γιατί έγιναν στόχος βίαιης μισαλλοδοξίας;

Από τα Πλούτη στα Κουρέλια

Όσοι θανατώθηκαν στη σφαγή ανήκαν σε ένα θρησκευτικό κίνημα που χρονολογούνταν από το 12ο αιώνα και κάλυπτε μια τεράστια περιοχή της Ευρώπης. Ο τρόπος με τον οποίο εξαπλώθηκε και επιβίωσε επί αρκετούς αιώνες το καθιστά μοναδικό στα χρονικά των θρησκευτικών αντιπαραθέσεων. Οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν ότι αυτό το κίνημα ξεκίνησε γύρω στο 1170. Στη γαλλική πόλη Λυών, ένας πλούσιος έμπορος ονόματι Βοντέ ενδιαφέρθηκε βαθιά να μάθει πώς να ευαρεστεί τον Θεό. Προφανώς υποκινούμενος από τη νουθεσία που έδωσε ο Ιησούς Χριστός σε κάποιον πλούσιο να πουλήσει τα υπάρχοντά του και να τα δώσει στους φτωχούς, ο Βοντέ εξασφάλισε οικονομικά την οικογένειά του και κατόπιν εγκατέλειψε τα πλούτη του για να κηρύξει το Ευαγγέλιο. (Ματθαίος 19:16-22) Γρήγορα απέκτησε οπαδούς οι οποίοι αργότερα έγιναν γνωστοί ως Βαλδένσιοι.

Η φτώχεια, το κήρυγμα και η Αγία Γραφή ήταν το επίκεντρο της ζωής του Βοντέ. Η διαμαρτυρία για τη χλιδή του κλήρου δεν ήταν κάτι το καινούριο. Για κάποια περίοδο, μερικοί διαφωνούντες κληρικοί είχαν κατακρίνει τις διεφθαρμένες συνήθειες και καταχρήσεις της εκκλησίας. Ο Βοντέ, όμως, ήταν λαϊκός, όπως και η πλειονότητα των ακολούθων του. Αυτό αναμφίβολα εξηγεί γιατί ένιωσε την ανάγκη να υπάρχει η Γραφή στην καθομιλουμένη, τη γλώσσα του λαού. Εφόσον μόνο οι κληρικοί είχαν πρόσβαση στη λατινική μετάφραση της Γραφής την οποία χρησιμοποιούσε η εκκλησία, ο Βοντέ παρήγγειλε μια μετάφραση των Ευαγγελίων και άλλων βιβλίων της Γραφής στη φραγκοπροβηγκιανή, τη γλώσσα που καταλάβαινε ο κοινός λαός στην κεντροανατολική Γαλλία. Ενεργώντας σε αρμονία με την εντολή του Ιησού σε σχέση με το κήρυγμα, οι Φτωχοί της Λυών βγήκαν στους δρόμους με το άγγελμά τους. (Ματθαίος 28:19, 20) Ο ιστορικός Γκαμπριέλ Οντισιό εξηγεί ότι η επιμονή τους να κηρύττουν δημόσια έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη στάση της εκκλησίας απέναντι στους Βαλδένσιους.

Από Καθολικοί Γίνονται Αιρετικοί

Εκείνες τις ημέρες, επιτρεπόταν να κηρύττουν μόνο οι κληρικοί, και η εκκλησία κατείχε το δικαίωμα να παραχωρεί άδεια κηρύγματος. Ο κλήρος θεωρούσε τους Βαλδένσιους αδαείς και αγράμματους, αλλά το 1179 ο Βοντέ ζήτησε από τον Πάπα Αλέξανδρο Γ΄ επίσημη άδεια για να κηρύττει. Του δόθηκε η άδεια — αλλά υπό τον όρο ότι θα το ενέκριναν οι τοπικοί ιερείς. Ο ιστορικός Μάλκομ Λάμπερτ παρατηρεί ότι αυτό «ισοδυναμούσε σχεδόν με ολοκληρωτική άρνηση». Πράγματι, ο Αρχιεπίσκοπος Ζαν Μπελμέν της Λυών απαγόρευσε επίσημα το κήρυγμα που γινόταν από λαϊκούς. Ο Βοντέ απάντησε παραθέτοντας το εδάφιο Πράξεις 5:29: «Πρέπει να υπακούμε στον Θεό ως άρχοντα μάλλον παρά στους ανθρώπους». Επειδή δεν συμμορφώθηκε με την απαγόρευση, ο Βοντέ αφορίστηκε από την εκκλησία το 1184.

Αν και οι Βαλδένσιοι αποβλήθηκαν από την επισκοπική περιφέρεια της Λυών και εκδιώχθηκαν από την πόλη, φαίνεται ότι η αρχική καταδίκη ήταν σε κάποιον βαθμό θεωρητική. Πολλοί συνηθισμένοι άνθρωποι θαύμαζαν τους Βαλδένσιους για την ειλικρίνεια και τον τρόπο ζωής τους, και μάλιστα ακόμη και επίσκοποι συνέχισαν να συζητούν μαζί τους.

Σύμφωνα με τον ιστορικό Ίαν Κάμερον, φαίνεται ότι οι Βαλδένσιοι κήρυκες δεν «αντιτίθονταν στη Ρωμαϊκή Εκκλησία μόνο και μόνο χάριν αντίθεσης». Απλώς «επιθυμούσαν να κηρύττουν και να διδάσκουν». Οι ιστορικοί λένε ότι το κίνημα οδηγήθηκε ουσιαστικά στην αίρεση από μια σειρά διαταγμάτων τα οποία λίγο - λίγο τους έσπρωξαν οριστικά στο περιθώριο. Οι καταδίκες από μέρους της εκκλησίας αποκορυφώθηκαν με τον αναθεματισμό που εξέδωσε κατά των Βαλδένσιων η Τέταρτη Σύνοδος του Λατερανού το 1215. Πώς επηρέασε αυτό το κήρυγμά τους;

Υπό την Επιφάνεια

Ο Βοντέ πέθανε το 1217, και ο διωγμός διασκόρπισε τους ακολούθους του στις γαλλικές αλπικές κοιλάδες, στη Γερμανία, στη βόρεια Ιταλία καθώς και στην Κεντρική και στην Ανατολική Ευρώπη. Ο διωγμός ανάγκασε επίσης τους Βαλδένσιους να εγκατασταθούν στην ύπαιθρο, με αποτέλεσμα να περιοριστεί το έργο τους κηρύγματος σε πολλές περιοχές.

Το 1229 η Καθολική Εκκλησία ολοκλήρωσε τη Σταυροφορία της κατά των Καθαρών, ή αλλιώς των Αλβιγηνών, στη νότια Γαλλία. Οι Βαλδένσιοι έγιναν ο επόμενος στόχος τέτοιων ενεργειών. Η Ιερά Εξέταση επρόκειτο σε λίγο να στραφεί ανελέητα εναντίον όλων των αντιπάλων της εκκλησίας. Ο φόβος έκανε τους Βαλδένσιους να συνεχίσουν υπό την επιφάνεια. Το 1230 δεν κήρυτταν πλέον δημόσια. Ο Οντισιό εξηγεί: «Αντί να αναζητούν νέα πρόβατα αφοσιώθηκαν στη φροντίδα όσων είχαν μεταστραφεί, βοηθώντας τους να παραμείνουν στην πίστη ενόσω αντιμετώπιζαν εξωτερικές πιέσεις και διωγμό». Ο ίδιος προσθέτει ότι «το κήρυγμα παρέμεινε απαραίτητο έργο αλλά είχε αλλάξει ολοκληρωτικά ο τρόπος με τον οποίο γινόταν».

Οι Πεποιθήσεις και οι Συνήθειές Τους

Αντί να συμμετέχουν στο έργο κηρύγματος και οι άντρες και οι γυναίκες, το 14ο αιώνα, οι Βαλδένσιοι είχαν ήδη αρχίσει να κάνουν διάκριση ανάμεσα στους κήρυκες και στους πιστούς. Μόνο οι καλά εκπαιδευμένοι άντρες συμμετείχαν τότε στο ποιμαντικό έργο. Αυτοί οι περιοδεύοντες διάκονοι έγιναν αργότερα γνωστοί ως μπαρμπ (θείοι).

Οι μπαρμπ, οι οποίοι επισκέπτονταν τις οικογένειες των Βαλδένσιων στα σπίτια τους, προσπαθούσαν να διατηρήσουν το κίνημα ζωντανό αντί να φροντίζουν για την εξάπλωσή του. Όλοι οι μπαρμπ μπορούσαν να διαβάζουν και να γράφουν, η δε εκπαίδευσή τους, η οποία διαρκούσε μέχρι και έξι χρόνια, είχε ως βάση της τη Γραφή. Το ότι χρησιμοποιούσαν τη Γραφή στην καθομιλουμένη τούς βοηθούσε να την εξηγούν στο ποίμνιό τους. Ακόμη και οι εναντιούμενοι παραδέχονταν ότι οι Βαλδένσιοι, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών τους, είχαν αναπτυγμένη Βιβλική παιδεία και ότι μπορούσαν να παραθέτουν μεγάλα τμήματα των Γραφών.

Μεταξύ άλλων, οι πρώτοι Βαλδένσιοι απέρριπταν το ψέμα, το καθαρτήριο, τις λειτουργίες για τους νεκρούς, την άφεση που χορηγούσε ο πάπας και τα συγχωροχάρτια, καθώς και τη λατρεία της Μαρίας και των «αγίων». Τηρούσαν δε τον ετήσιο εορτασμό του Δείπνου του Κυρίου, ή αλλιώς του Τελευταίου Δείπνου. Σύμφωνα με τον Λάμπερτ, η μορφή λατρείας που ασκούσαν «ήταν στην ουσία η θρησκεία του συνηθισμένου λαϊκού».

«Διπλή Ζωή»

Οι κοινότητες των Βαλδένσιων χαρακτηρίζονταν από ενότητα. Τα μέλη τους παντρεύονταν εντός του κινήματος, και στο διάβα των αιώνων αυτό είχε ως αποτέλεσμα να εμφανιστούν Βαλδενσιανά επίθετα. Στον αγώνα τους για επιβίωση, όμως, οι Βαλδένσιοι προσπάθησαν να αποκρύψουν τις απόψεις τους. Η μυστικότητα που περιέβαλλε τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις και συνήθειες διευκόλυνε τους εναντιουμένους να εκτοξεύουν εξωφρενικές κατηγορίες, λέγοντας λόγου χάρη ότι αναμειγνύονταν στη λατρεία του Διαβόλου.

Ένας τρόπος με τον οποίο οι Βαλδένσιοι απέφευγαν τέτοιες κατηγορίες ήταν το να συμβιβάζονται και να καταφεύγουν στην «ελάχιστη συμμόρφωση» με την Καθολική λατρεία, όπως το θέτει ο ιστορικός Κάμερον. Πολλοί Βαλδένσιοι εξομολογούνταν σε Καθολικούς ιερείς, παρακολουθούσαν τη Θεία Λειτουργία, χρησιμοποιούσαν αγιασμό, συμμετείχαν δε ακόμη και σε προσκυνήματα. Ο Λάμπερτ παρατηρεί: «Σε πολλά πράγματα ενεργούσαν όπως και οι Καθολικοί που τους περιέβαλλαν». Ο Οντισιό δηλώνει ευθέως ότι καθώς περνούσε ο καιρός οι Βαλδένσιοι ζούσαν «διπλή ζωή», και προσθέτει: «Από τη μια μεριά συμπεριφέρονταν, κατά τα φαινόμενα, όπως οι Καθολικοί ώστε να διαφυλάττουν τη σχετική ηρεμία τους. Από την άλλη μεριά, τηρούσαν μεταξύ τους ορισμένα έθιμα και συνήθειες τα οποία διασφάλιζαν τη συνέχιση της ύπαρξης της κοινωνίας τους».

Από την Αίρεση στον Προτεσταντισμό

Το 16ο αιώνα, η Μεταρρύθμιση μετέβαλε ραγδαία το θρησκευτικό σκηνικό της Ευρώπης. Τα θύματα της μισαλλοδοξίας μπορούσαν είτε να επιδιώξουν νομική αναγνώριση στη χώρα τους είτε να μεταναστεύσουν αναζητώντας πιο ευνοϊκές συνθήκες. Επίσης η ιδέα περί αίρεσης έγινε λιγότερο κρίσιμο ζήτημα, εφόσον πάρα πολλοί άνθρωποι είχαν αρχίσει να αμφισβητούν τις καθιερωμένες θρησκευτικές απόψεις.

Από το 1523 κιόλας, ο πασίγνωστος Μεταρρυθμιστής Μαρτίνος Λούθηρος αναφέρθηκε στους Βαλδένσιους. Το 1526 ένας από τους μπαρμπ των Βαλδένσιων έφερε στις Άλπεις νέα για θρησκευτικές εξελίξεις στην Ευρώπη. Αυτό συνοδεύτηκε από μια περίοδο ανταλλαγής ιδεών μεταξύ των Προτεσταντικών κοινοτήτων και των Βαλδένσιων. Οι Προτεστάντες ενθάρρυναν τους Βαλδένσιους να χρηματοδοτήσουν την πρώτη μετάφραση της Γραφής από τις πρωτότυπες γλώσσες στη γαλλική. Αυτή η Γραφή τυπώθηκε το 1535 και αργότερα έγινε γνωστή ως η Αγία Γραφή του Ολιβετάν. Ωστόσο, η ειρωνεία είναι ότι οι περισσότεροι Βαλδένσιοι δεν καταλάβαιναν γαλλικά.

Καθώς ο διωγμός από την Καθολική Εκκλησία συνεχιζόταν, πολλοί Βαλδένσιοι εγκαταστάθηκαν στην ασφαλέστερη περιοχή της Προβηγκίας στη νότια Γαλλία, πράγμα που έκαναν και Προτεστάντες μετανάστες. Οι αρχές δεν άργησαν να ειδοποιηθούν για αυτή τη μετανάστευση. Παρά τις πολλές θετικές αναφορές για τον τρόπο ζωής και την ηθική των Βαλδένσιων, μερικοί αμφισβητούσαν την αφοσίωσή τους και τους κατηγορούσαν ότι αποτελούσαν απειλή για την τάξη. Το αποτέλεσμα ήταν να εκδοθεί το διάταγμα του Μερεντόλ, πράγμα που οδήγησε στη φρικτή αιματοχυσία για την οποία έγινε λόγος στην αρχή αυτού του άρθρου.

Οι σχέσεις Καθολικών και Βαλδένσιων συνέχισαν να χειροτερεύουν. Αντιδρώντας στις επιθέσεις που εξαπολύθηκαν εναντίον τους, οι Βαλδένσιοι κατέφυγαν ακόμη και στην ένοπλη βία για να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. Αυτή η διαμάχη τούς έσπρωξε στις τάξεις των Προτεσταντών. Έτσι λοιπόν, οι Βαλδένσιοι συμμάχησαν με τον παραδοσιακό Προτεσταντισμό.

Στο διάβα των αιώνων, ιδρύθηκαν εκκλησίες των Βαλδένσιων σε χώρες πολύ μακριά από τη Γαλλία, όπως η Ουρουγουάη και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Ωστόσο, οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν με τον Οντισιό, ο οποίος λέει ότι «το κίνημα των Βαλδένσιων έφτασε στο τέλος του τον καιρό της Μεταρρύθμισης», όταν το «απορρόφησε» ο Προτεσταντισμός. Στην πραγματικότητα, το κίνημα των Βαλδένσιων είχε χάσει αιώνες νωρίτερα μεγάλο μέρος του ζήλου που το χαρακτήριζε. Αυτό συνέβη όταν τα μέλη του εγκατέλειψαν από φόβο το έργο κηρύγματος και τη διδασκαλία που είχαν ως βάση τους την Αγία Γραφή.

[Υποσημειώσεις]

Ο Βοντέ αναφέρεται με διάφορα ονόματα όπως Βαλντές, Βαλντέσιος, Βάλντο ή Βάλδο. Από αυτά τα ονόματα προέρχεται και ο όρος «Βαλδένσιοι». Οι Βαλδένσιοι, ή αλλιώς Βαλδίνοι, ήταν επίσης γνωστοί και ως οι Φτωχοί της Λυών.

Από το 1199 κιόλας, ο επίσκοπος του Μετς, στη βορειοανατολική Γαλλία, είχε παραπονεθεί στον Πάπα Ιννοκέντιο Γ΄ ότι υπήρχαν άτομα που διάβαζαν τη Γραφή στην καθομιλουμένη και έκαναν συζητήσεις γύρω από αυτήν. Πιθανότατα ο επίσκοπος αναφερόταν στους Βαλδένσιους.

Βλέπε «Οι Καθαροί—Ήταν Χριστιανοί Μάρτυρες;» στη Σκοπιά 1 Σεπτεμβρίου 1995, σελίδες 27-30.

Η συνεχής δυσφήμηση των Βαλδένσιων οδήγησε στην εμφάνιση του όρου βοντερί (από τη γαλλική λέξη βοντουά). Αυτός ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει άτομα σχετικά με τα οποία υπάρχουν υποψίες ότι είναι αιρετικοί ή λάτρεις του Διαβόλου

• Αναδημοσίευση από τις ΣΚΟΠΙΕΣ 1 Ιουλίου 2010  και 15 Μαρτίου 2002.

Αυτή είναι η Διονυσία… Κι αυτή είναι η αληθινή ανθρώπινη ιστορία από τον ΘΡΑΨΑΝΙΩΤΗ που δείχνει πως ο Ιεχωβά Θεός δεν είναι προσωπολήπτης. Διαβάζει ανθρώπινες καρδιές και βοηθά ανθρώπους καλής θέλησης να αλλάξουν δρόμο στη ζωή τους…


Η ιστορία της μας συγκλόνισε… Και δεν είναι κάτι που μάθαμε μέσω τρίτων. Το ρεπορτάζ είναι πέρα για πέρα αληθινό και η μαρτυρία είναι της ίδιας που αυτή την ώρα κάνει μελέτη, εκτιμώντας πώς μόνο κοντά στον Ιεχωβά έχει ελπίδα…


Αυτό είναι το αποφυλακιστήριο σημείωμα, η απόφαση δηλαδή που την καθιστά ελεύθερη πια, να ζήσει στην κοινωνία… Και το ερώτημα είναι: Η φυλακή τη βοήθησε άραγε να αντιληφθεί πού βρισκόταν η ζωή της και να την αλλάξει; Καλύτερα να μας το πει η ίδια…


Πιο γλυκιά σήμερα, πιο χαλαρή και πιο ανθρώπινη, η Διονυσία, χτίζει καθημερινά σε άλλη βάση, πιο σταθερά τη ζωή της… Έχει ανθρώπους γύρω της που εκτιμούν τις προσπάθειες που κάνει. Και μια υπομονετική αδελφή που μελετά μαζί της τον ενθαρρυντικό Λόγο του Θεού, την Αγία Γραφή…

Όσα διαβάσετε παρακάτω είναι πέρα για πέρα αληθινά. Δεν αποτελεί προϊόν δημοσιογραφικής έρευνας, η ίδια μας προσέγγισε και θέλησε να μιλήσει για τη ζωή της και πώς την άλλαξε μελετώντας την Αγία Γραφή και χτίζοντας καθημερινά μια άλλη προσωπικότητα πολύ πιο ανθρώπινη και αληθινή…

Γι’ αυτό και ο λόγος είναι σε πρώτο πρόσωπο. Μιλά η ίδια:

Με λένε Διονυσία Σμ….. Είμαι 28 χρόνων. Το 2010 μπήκα στη φυλακή με σοβαρές κατηγορίες. Τρία χρόνια μοναξιάς, 3 χρόνια χαμένα από τη ζωή μου.

Θυμάμαι, το 2012 έφεραν στο θάλαμο της φυλακής μια αδελφή σας, η οποία πρωτού γίνει αδελφή κάτι είχε κάνει. Εγώ στη φυλακή, δεν σήκωνα κουβέντα. Ήμουν βίαιη και αντιδραστική με όλους και τα αίματα μου άναβαν με το παραμικρό.

Μια μέρα ήθελα να βάλω ένα τραπέζι μέσα στο θάλαμο όπου ήταν αδύνατον να μπει και κατά συνέπεια μόλις μου έφερε αντίρρηση η αδελφή εγώ την «στόλισα» με ένα σωρό ύβρεις γεμάτη από θυμό. Εκείνη δεν μου επιτέθηκε λεκτικά, σχεδόν δεν έβγαλε κουβέντα.

Αργότερα έμαθα, από άλλη κρατούμενη, ότι ήταν Μάρτυρας του Ιεχωβά και όταν συνήλθα από όλα αυτά θεώρησα σωστό να πάω να της ζητήσω συγγνώμη για τη συμπεριφορά μου.

Την ρώτησα τι είναι όλα αυτά που διαβάζει και μάλιστα της ζήτησα να μου δώσει το βιβλίο «Τι διδάσκει η Αγία Γραφή». Εκείνη στην αρχή αρνήθηκε. Γιατί ήδη την είχαν στο στόχαστρο οι άλλες. Της έβαζαν σταυρούς κάτω από το στρώμα και η αλληλογραφία της, καθώς και κάποια έντυπα, ερχόντουσαν σκισμένα. Υπήρχε κάποια θρησκευτική μισαλλοδοξία, ας πούμε.

Της είπα να βρούμε έναν τρόπο να διαβάσω αυτό το βιβλίο… Και ο τρόπος βρέθηκε. Η αδελφή έντυσε το βιβλίο απέξω και μου το έδωσε. Αλλά δεν μπορούσα να το διαβάσω, γιατί από τα φάρμακα τα μάτια μου δεν έβλεπαν καλά… Και το βράδυ στο κρεβάτι μου αποκοιμιόμουν με το βιβλίο που μίλαγε για παράδεισο και είχε χαρούμενες εικόνες.

Στις 8/11/2012 αποφυλακίζομαι. Και μετά από λίγο καιρό βρίσκω τον αριθμό του κινητού της σε μια τσάντα σκουπιδιών μαύρη που μου ‘χε δώσει η φυλακή παίρνοντας τα ρούχα μου από κει μέσα.

Στο μεταξύ εγώ, έχω γνωρίσει τον Παναγιώτη και μένω μαζί με τη γιαγιά μου. Της τηλεφωνώ. Το σηκώνει και της λέω «Ελευθερία είμαι η Διονυσία, χαίρομαι που ελευθερώθηκες» και κλείσαμε ένα ραντεβού στο Μετρό Αττικής να πιούμε καφέ, αλλά ο Σατανάς έφερνε δύσκολες περιστάσεις. Έτσι το ραντεβού εκείνο, δεν έγινε ποτέ.

Μια μέρα που χα πάει στο πάρκο Τρίτση να περπατήσω, βρήκα μπροστά μου δυο αδελφούς με τις τσάντες τους, κρατώντας τα περιοδικά στα χέρια. Αμέσως τους αναγνώρισα… Τους πλησίασα και είπα: «Είστε ιεχωβάδες;»

Ο ένας μου αποκρίθηκε: «Είμαστε χριστιανοί Μάρτυρες του Ιεχωβά». «Ωραία, λέω, θέλω τα περιοδικά σας». Οι αδελφοί μου πρόσφεραν τα περιοδικά. Και στη συνέχεια, σε άλλον χρόνο, ξεκίνησα μελέτη με τη γυναίκα του ενός από αυτούς έως και σήμερα.

Το πιο συνταρακτικό για μένα, το καλοκαίρι του 2014 στο ΟΑΚΑ είχε μια Συνέλευση Διεθνή με θέμα: «Να επιζητείται πρώτα την βασιλεία του Θεού». Πήγα μαζί με την κοπέλα που έκανα μελέτη. Ξαφνικά, όπως χάζευα, βλέπω τη Ελευθερία… Αγκαλιαστήκαμε και  φιληθήκαμε… Νοιώσαμε χαρούμενες που ο Ιεχωβά, ύστερα από όλες αυτές τις κακουχίες και ταλαιπωρίες, θέλησε να συναντηθούμε εκεί!!! Ποσό ευγνώμονες είμαστε…

Όλα αυτά τα χρόνια έμαθα και μαθαίνω για την αγάπη του Θεού. Έβαλα και ρίζωσε στην καρδιά μου η πραότητα, ενώ ξεριζώθηκε το εκδικητικό πνεύμα! Αυτό ήταν που με βοήθησε να προχωρήσω και να συνεχίζω μέχρι σήμερα τη μελέτη μου… Πραγματικά, ο λόγος του Θεού  είναι αληθεια! 

Από παλιά, τα διαμάντια θεωρούνται πολύτιμα πετράδια. Η αξία μερικών εκτιμάται σε εκατομμύρια ευρώ. Θα ήταν δυνατόν, ωστόσο, από την άποψη του Θεού, να υπάρχουν κάποια πράγματα πολυτιμότερα από τα διαμάντια ή άλλα πετράδια;

• Αναδημοσίευση από τη ΣΚΟΠΙΑ (έκδοση μελέτης) Ιούνιος 2016