ΒΙΡΜΑΝΙΑ, 1824 —Οι αξιωματικοί του βασιλιά μόλις τελείωσαν την έρευνα που έκαναν στο σπίτι των ιεραποστόλων Αντονίραμ και Αν Τζάντσον, παίρνοντας οτιδήποτε θεωρούσαν ότι είχε αξία. Αλλά τους ξέφυγε ο πολυτιμότερος θησαυρός—ένα μεταφρασμένο χειρόγραφο της Αγίας Γραφής που η Αν είχε θάψει κρυφά κάτω από το σπίτι. Ο Αντονίραμ, ο μεταφραστής, κείτεται αλυσοδεμένος μέσα σε μια φυλακή πνιγμένη στα κουνούπια, κατηγορούμενος για κατασκοπεία. Αυτή τη φορά, η υγρασία απειλεί το χειρόγραφο με καταστροφή. Πώς μπορεί να σωθεί; Η Αν το ράβει μέσα σε ένα σκληρό μαξιλάρι και το δίνει στον άντρα της, στη φυλακή. Το μαξιλάρι διατηρείται, και το περιεχόμενό του γίνεται μέρος της πρώτης Αγίας Γραφής στη βιρμανική.

Η Αγία Γραφή είχε πολλές παρόμοιες περιπέτειες σε όλη την ιστορία. Σε προηγούμενα δημοσιεύματα δείτε ΕΔΩ κι ΕΔΩ εξετάσαμε τη μετάφραση και την κυκλοφορία της Αγίας Γραφής από την ολοκλήρωσή της ως τις αρχές του 17ου αιώνα. Πώς εξελίχθηκαν τα πράγματα για την Αγία Γραφή από τότε ως σήμερα; Θα γινόταν ποτέ διαθέσιμη σε όλους τους ανθρώπους; Τι ρόλο έχει παίξει η Εταιρία Σκοπιά;

Ιεραπόστολοι και Βιβλικές Εταιρίες

Σε πολλές χώρες, στη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα, ο αριθμός εκείνων που διάβαζαν την Αγία Γραφή αυξήθηκε κατακόρυφα. Ιδιαίτερα η Αγγλία επηρεάστηκε βαθιά από την Αγία Γραφή στη διάρκεια αυτής της περιόδου. Στην πραγματικότητα, οι ιστορίες και οι διδασκαλίες της Αγίας Γραφής διαπότιζαν τις σκέψεις όλων σχεδόν των ανθρώπων στη χώρα —από το βασιλιά ως το αγόρι που έσερνε το αλέτρι. Αλλά η επιρροή της Αγίας Γραφής έφτασε πιο μακριά. Η Αγγλία ήταν τότε ναυτική, εμπορική και αποικιακή δύναμη, και ορισμένοι Άγγλοι πήραν την Αγία Γραφή μαζί τους στα ταξίδια τους. Έτσι τέθηκε το θεμέλιο για μια διευρυμένη Βιβλική εκστρατεία.

Προς το τέλος του 18ου αιώνα, η Αγία Γραφή υποκίνησε κάποιους ανθρώπους στην Αγγλία να σκεφτούν τις πνευματικές ανάγκες των ιθαγενών λαών που ζούσαν στα απώτατα εδάφη της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Δεν συμμερίζονταν όλοι, βέβαια, αυτό το ενδιαφέρον. Πολλοί κληρικοί πίστευαν στον προκαθορισμό και, ως εκ τούτου, θεωρούσαν ότι ήταν θέλημα του Θεού να μη σωθούν μερικοί άνθρωποι. Καθώς ο επίδοξος ιεραπόστολος Γουίλιαμ Κάρεϊ εκφωνούσε με θέρμη μια ομιλία που είχε σκοπό τη συγκέντρωση βοήθειας για μια ιεραποστολή στην Ινδία, κάποιος τον επέπληξε φωνάζοντας: «Κάθησε κάτω, νεαρέ· όταν ο Θεός θελήσει να μεταστρέψει τους ειδωλολάτρες, θα το κάνει χωρίς τη βοήθειά σου!» Παρ’ όλα αυτά, ο Κάρεϊ σαλπάρισε για την Ινδία το 1793. Όσο απίστευτο και αν φαίνεται, αυτός τελικά μετέφρασε την Αγία Γραφή, ολόκληρη ή κατά μέρος, σε 35 ινδικές γλώσσες.

Οι ιεραπόστολοι κατάλαβαν ότι το βασικότερο εργαλείο τους ήταν η Αγία Γραφή στην τοπική γλώσσα. Αλλά ποιος θα προμήθευε Γραφές; Είναι ενδιαφέρον ότι μια δεκαεξάχρονη Ουαλή, η Μαίρη Τζόουνς, έγινε εν αγνοία της η αιτία να δημιουργηθεί ένα κίνημα που θα διένεμε Γραφές σε όλο τον κόσμο. Το 1800 η Μαίρη περπάτησε ξυπόλητη 40 χιλιόμετρα για να αγοράσει μια ουαλική Γραφή από έναν κληρικό. Η Μαίρη μάζευε χρήματα επί έξι χρόνια, και όταν έμαθε ότι όλες οι Γραφές είχαν πουληθεί, άρχισε να κλαίει με λυγμούς, απογοητευμένη. Ο κληρικός, βαθιά συγκινημένος, έδωσε στη Μαίρη μία από τις δικές του Γραφές.

Αργότερα, ο κληρικός αναλογίστηκε τους πολλούς άλλους που χρειάζονταν Γραφές και συζήτησε το πρόβλημα με φίλους του στο Λονδίνο. Το αποτέλεσμα ήταν να συσταθεί το 1804 η Βιβλική Εταιρία για τη Βρετανία και το Εξωτερικό. Η θέση της ήταν απλή: Να προμηθεύει στους ανθρώπους, σε λογική τιμή και στη δική τους γλώσσα, Γραφές που θα είχαν τυπωθεί «χωρίς σημειώσεις και σχόλια». Καταργώντας τα σχόλια στα περιθώρια, οι ιδρυτές της Εταιρίας έλπιζαν να αποφύγουν δογματικές αντιπαραθέσεις. Η Βιβλική Εταιρία, όμως, επρόκειτο να διχαστεί αρκετές φορές σε σχέση με τα Απόκρυφα βιβλία, το βάφτισμα μέσω κατάδυσης και το δόγμα της Τριάδας.

Ο αρχικός ενθουσιασμός μεταδόθηκε γρήγορα και μέχρι το 1813 είχαν συσταθεί ανάλογες εταιρίες στη Γερμανία, στην Ολλανδία, στη Δανία και στη Ρωσία. Αργότερα προστέθηκαν Βιβλικές εταιρίες σε άλλες χώρες. Όταν οι πρώτες Βιβλικές εταιρίες καθόρισαν τους στόχους τους, πίστευαν ότι ο περισσότερος κόσμος χρησιμοποιούσε μόνο λίγες κύριες γλώσσες. Ούτε που διανοούνταν ότι υπήρχαν χιλιάδες γλώσσες! Σχετικά λίγοι μεταφραστές ήξεραν την εβραϊκή ή την ελληνική ώστε να μεταφράζουν απευθείας από αυτές σε κάποια ομιλούμενη γλώσσα. Γι’ αυτό, όταν η Βιβλική Εταιρία για τη Βρετανία και το Εξωτερικό χρηματοδοτούσε μεταφράσεις, τις περισσότερες φορές οι μεταφραστές βάσιζαν την εργασία τους στην αγγλική Μετάφραση Βασιλέως Ιακώβου.

Οι Δυσκολίες Ενός Μεταφραστή

Μεγάλο μέρος της Αγίας Γραφής αποτελείται από αφηγήσεις και παραδείγματα που βασίζονται σε καθημερινές εμπειρίες. Αυτό την κάνει ευκολότερη στη μετάφραση σε σύγκριση με το τι θα συνέβαινε αν ήταν γραμμένη με αόριστους φιλοσοφικούς όρους. Όπως ήταν αναμενόμενο, όμως, οι πρώτες προσπάθειες των ιεραποστόλων απέφεραν μερικές φορές συγκεχυμένες ή αστείες αποδόσεις. Κάποια μετάφραση, για παράδειγμα, έδωσε στους ανθρώπους που ζούσαν σε ένα μέρος της Ινδίας την εντύπωση ότι ο Θεός είναι ένα γαλαζωπό ον. Η λέξη που χρησιμοποιήθηκε ως μετάφραση του «ουράνιος» στην έκφραση «ουράνιος Πατέρας» σήμαινε «αυτός που έχει το χρώμα του ουρανού» —των κατά γράμμα αιθέρων!

Αναφερόμενος στα εμπόδια που αντιμετωπίζει ο μεταφραστής, ο Αντονίραμ Τζάντσον έγραψε το 1819: “Όταν ξεκινάμε να μάθουμε μια γλώσσα που μιλιέται από ένα λαό ο οποίος ζει στην άλλη άκρη της γης, ο τρόπος έκφρασης του οποίου μάς είναι κατά συνέπεια εντελώς άγνωστος, και τα γράμματα και οι λέξεις δεν έχουν καμία απολύτως ομοιότητα με οποιαδήποτε άλλη γλώσσα την οποία γνωρίζουμε· όταν δεν έχουμε κανένα λεξικό ή διερμηνέα και χρειάζεται να αποκτήσουμε κάποια γνώση της γλώσσας προτού μπορέσουμε να επιστρατεύσουμε έναν ντόπιο δάσκαλο —αυτό σημαίνει εργασία!” Και η εργασία μεταφραστών όπως ο Τζάντσον συνέβαλε πάρα πολύ ώστε να γίνει η Αγία Γραφή ευρύτερα διαθέσιμη.

Η Αν Τζάντσον βοήθησε τον άντρα της στο δύσκολο έργο της μετάφρασης. Αλλά αυτοί οι δύο δεν αντιμετώπισαν απλώς ακαδημαϊκές δυσκολίες. Όταν οι αξιωματικοί του βασιλιά πήραν τον Αντονίραμ δια της βίας στη φυλακή, η Αν ήταν έγκυος. Έδειξε όμως θάρρος και επί 21 μήνες υπέβαλλε σε εχθρικούς αξιωματούχους υπομνήματα για χάρη του άντρα της. Αυτή η ταλαιπωρία, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η ίδια ήταν άρρωστη, είχε το τίμημά της. Λίγο καιρό μετά την αποφυλάκιση του Αντονίραμ, η γενναία σύζυγός του Αν και η κορούλα τους πέθαναν από πυρετό. Ο Αντονίραμ ήταν συντετριμμένος. Ωστόσο, απέβλεπε στον Θεό για δύναμη και συνέχισε τη μετάφραση, ολοκληρώνοντας την Αγία Γραφή στη βιρμανική το 1835. Στο μεταξύ, αναπτύσσονταν άλλες ύπουλες αμφισβητήσεις όσον αφορά την Αγία Γραφή.

Αντιπαραθέσεις με Επίκεντρο την Αγία Γραφή

Ο 19ος αιώνας ήταν καιρός μεγάλων κοινωνικών και πολιτικών αντιπαραθέσεων, στις οποίες η Αγία Γραφή έπαιξε μερικές φορές πρωταγωνιστικό ρόλο. Λόγου χάρη, αν και η ρωσική Βιβλική Εταιρία άρχισε να λειτουργεί υπό την αιγίδα του τσάρου και της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, αργότερα αυτοί διέλυσαν την Εταιρία και την έθεσαν υπό απαγόρευση. (Χιλιάδες Γραφές είχαν ήδη καεί περίπου ένα χρόνο νωρίτερα από τους αντιπάλους εκείνης της Εταιρίας.) Ο Ορθόδοξος κλήρος προσπαθούσε τώρα με ζήλο να θέσει τέλος σε εκείνο που είχαν αρχίσει να κάνουν με μεγάλο ενθουσιασμό οι πρώτοι Χριστιανοί —να διαδίδουν παντού την Αγία Γραφή. Οι Ορθόδοξοι ηγέτες το 19ο αιώνα επέμεναν ότι η Αγία Γραφή αποτελούσε απειλή για την εξουσία τόσο της Εκκλησίας όσο και του Κράτους. Αυτό είναι ειρωνικό, αν σκεφτεί κανείς ότι το αναδυόμενο πολιτικό επαναστατικό κίνημα θεώρησε την Αγία Γραφή, όχι απειλή για τις αρχές, αλλά απεναντίας όπλο που χρησιμοποιούσαν η Εκκλησία και το Κράτος για να κρατούν τις μάζες υποταγμένες. Η Αγία Γραφή δεχόταν επίθεση και από τις δύο πλευρές!

Τα επόμενα χρόνια, επίσης, η Αγία Γραφή δεχόταν όλο και περισσότερες επιθέσεις από «διανοουμένους». Το 1831 ο Κάρολος Δαρβίνος έφυγε με πλοίο για την αποστολή που τον οδήγησε στη διαμόρφωση της θεωρίας της εξέλιξης. Το 1848 ο Μαρξ και ο Ένγκελς εξέδωσαν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, στο οποίο παρουσίαζαν τη Χριστιανοσύνη ως όργανο καταπίεσης. Επίσης, στη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι ανώτεροι κριτικοί αμφισβήτησαν την αυθεντικότητα των Γραφών και την ιστορικότητα των Βιβλικών χαρακτήρων —ακόμη και του ίδιου του Ιησού! Αλλά ορισμένοι σκεπτόμενοι άνθρωποι αντιλήφθηκαν πόσο απατηλές ήταν οι θεωρίες που απέρριπταν τον Θεό και την Αγία Γραφή, και αναζήτησαν τρόπους λόγιας μελέτης για να επιβεβαιώσουν την αξιοπιστία της Αγίας Γραφής. Ένας από αυτούς ήταν ο Κωνσταντίν φον Τίσεντορφ, ένας ταλαντούχος Γερμανός γλωσσολόγος.

Ανακαλύψεις Συμβάλλουν στην Εδραίωση του Βιβλικού Κειμένου

Ο Τίσεντορφ ταξίδεψε σε όλη τη Μέση Ανατολή ψάχνοντας για αρχαία Βιβλικά χειρόγραφα, με την ελπίδα να εδραιώσει το πρωτότυπο κείμενο της Αγίας Γραφής πέρα από κάθε αμφιβολία. Το 1859, την ίδια χρονιά που ο Δαρβίνος εξέδωσε την Καταγωγή των Ειδών, ο Τίσεντορφ βρήκε το αρχαιότερο γνωστό πλήρες αντίγραφο των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών σε μια μονή στους πρόποδες του Όρους Σινά. Αυτό είναι γνωστό ως ο Σιναϊτικός Κώδικας, και πιθανώς συντάχθηκε περίπου 50 χρόνια προτού ολοκληρώσει ο Ιερώνυμος τη λατινική Βουλγάτα. Αν και το κατά πόσο ήταν σωστό να πάρει ο Τίσεντορφ τον κώδικα από τη μονή είναι ακόμη αμφιλεγόμενο ζήτημα, πάντως τον εξέδωσε, κάνοντάς τον έτσι διαθέσιμο στους λογίους.

Επειδή ο Σιναϊτικός Κώδικας ήταν ένα από τα αρχαιότερα χειρόγραφα που υπήρχαν σε πρωτότυπη γλώσσα, δεν κατέδειξε μόνο ότι οι Ελληνικές Γραφές είχαν παραμείνει ουσιαστικά αναλλοίωτες, αλλά επιπλέον βοήθησε τους λογίους να φέρουν στο φως λάθη που είχαν παρεισφρήσει σε νεότερα χειρόγραφα. Για παράδειγμα, αναφερόμενο στον Ιησού, το εδάφιο 1 Τιμόθεο 3:16, όπως αυτό εμφανίζεται στο Σιναϊτικό Κώδικα, λέει τα εξής: «Ος εφανερώθη εν σαρκί». Αντί της λέξης «ος», που σημαίνει «ο οποίος», τα περισσότερα χειρόγραφα που ήταν τότε γνωστά περιείχαν μια σύντμηση της λέξης «Θεός», η οποία προέκυπτε από μια μικρή αλλαγή στη λέξη «ος». Ο Σιναϊτικός Κώδικας, όμως, είχε συνταχθεί πολλά χρόνια πριν από οποιοδήποτε ελληνικό χειρόγραφο που είχε την απόδοση «Θεός». Έτσι, κατέδειξε ότι αυτή ήταν μια μεταγενέστερη αλλοίωση του κειμένου, η οποία προφανώς έγινε για να υποστηριχτεί το δόγμα της Τριάδας.

Από την εποχή του Τίσεντορφ έχουν έρθει στο φως περισσότερα χειρόγραφα. Σήμερα, τα γνωστά χειρόγραφα των Εβραϊκών Γραφών είναι συνολικά περίπου 6.000, ενώ των Ελληνικών Γραφών, πάνω από 13.000. Η συγκριτική μελέτη αυτών των χειρογράφων μάς έχει δώσει ένα απόλυτα αξιόπιστο κείμενο στις πρωτότυπες γλώσσες. Όπως σχολίασε ο λόγιος Φ. Φ. Μπρους: «Οι ποικίλες αποδόσεις . . . δεν επηρεάζουν καμιά σημαντική πλευρά των ιστορικών γεγονότων ή της Χριστιανικής πίστης και πρακτικής». Ενώ η Αγία Γραφή εξακολουθούσε να μεταφράζεται σε πολλές άλλες γλώσσες, πώς θα μπορούσε αυτή η αυξημένη γνώση να ωφελήσει τους ανθρώπους;

Η Εταιρία Σκοπιά και η Αγία Γραφή

Το 1881 μια ομάδα από λίγους αλλά ενθουσιώδεις δασκάλους και σπουδαστές της Αγίας Γραφής σχημάτισε αυτό που αργότερα έγινε η Βιβλική και Φυλλαδική Εταιρία Σκοπιά. Στην αρχή, διένεμαν Γραφές που είχαν εκδώσει άλλες Βιβλικές εταιρίες, ανάμεσα στις οποίες ήταν και οι Ελληνικές Γραφές του Τίσεντορφ. Μέχρι το 1890, όμως, άρχισαν και οι ίδιοι να εκδίδουν Γραφές, χρηματοδοτώντας την πρώτη από πολλές εκδόσεις της Αγίας Γραφής που θα ακολουθούσαν. Το 1926 η Εταιρία άρχισε να τυπώνει την Αγία Γραφή στα δικά της πιεστήρια. Αλλά διαφαινόταν όλο και περισσότερο η ανάγκη για μια εκσυγχρονισμένη μετάφραση της Αγίας Γραφής. Θα μπορούσε η γνώση που είχε αποκτηθεί τον προηγούμενο αιώνα μέσω των ανακαλύψεων και της λόγιας μελέτης να ενσωματωθεί σε μια κατανοητή Αγία Γραφή με λογική τιμή; Έχοντας αυτό ως στόχο τους, συνεργάτες της Εταιρίας ξεκίνησαν το 1946 την εργασία για την παραγωγή μιας καινούριας μετάφρασης των Γραφών.

Μία Μετάφραση, Πολλές Γλώσσες

Οργανώθηκε μια μεταφραστική επιτροπή από έμπειρους, χρισμένους Χριστιανούς με σκοπό να εκδοθεί Η Αγία Γραφή —Μετάφραση Νέου Κόσμου στην αγγλική. Αυτή παρουσιάστηκε σε έξι τόμους, που τέθηκαν σε κυκλοφορία από το 1950 ως το 1960, αρχής γενομένης με τις Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές. Από το 1963 έχει μεταφραστεί σε άλλες 27 γλώσσες, ενώ το έργο αυτό βρίσκεται σε εξέλιξη για ακόμη περισσότερες. Οι στόχοι που τέθηκαν για τις άλλες γλώσσες είναι ίδιοι με αυτούς που τέθηκαν για την αγγλική. Πρώτον, η μετάφραση πρέπει να είναι ακριβής, προσεγγίζοντας όσο το δυνατόν τις σκέψεις που υπάρχουν στα πρωτότυπα. Το νόημα δεν πρέπει να διαστρεβλώνεται για να εναρμονίζεται με κάποια ιδιαίτερη δογματική κατανόηση. Δεύτερον, πρέπει να υπάρχει συνέπεια με το να διατηρεί η μετάφραση μία απόδοση για κάθε κύριο όρο, όσο αυτό επιτρέπεται λογικά από τα συμφραζόμενα. Αυτή η προσέγγιση βοηθάει τους αναγνώστες να διακρίνουν πώς χρησιμοποίησαν οι Βιβλικοί συγγραφείς συγκεκριμένες λέξεις. Τρίτον, η μετάφραση πρέπει να είναι όσο το δυνατόν κυριολεκτική χωρίς να κάνει το νόημα ασαφές. Η κυριολεξία φέρνει τον αναγνώστη σε στενότερη επαφή με την ιδιομορφία των πρωτότυπων γλωσσών και το συναφή τρόπο σκέψης. Και τέταρτον, πρέπει να διαβάζεται και να κατανοείται εύκολα από τον κοινό λαό.

Το κυριολεκτικό, ως επί το πλείστον, ύφος της Μετάφρασης Νέου Κόσμου στην αγγλική διευκολύνει τη μετάφρασή της σε άλλες γλώσσες. Προς αυτόν το σκοπό, οι μεταφραστικές ομάδες της Εταιρίας χρησιμοποιούν τώρα εξελιγμένα προγράμματα κομπιούτερ για να επιταχύνουν την εργασία τους και να την κάνουν ακριβέστερη. Αυτό το σύστημα βοηθάει τους μεταφραστές να συντάσσουν καταλόγους αντίστοιχων λέξεων της καθομιλουμένης για κάθε κύριο όρο. Τους δίνει επίσης τη δυνατότητα να μελετούν πώς αποδόθηκε στην αγγλική κάθε εβραϊκή και ελληνική λέξη της Αγίας Γραφής.

Η μετάφραση από την αγγλική πλεονεκτεί σημαντικά σε σύγκριση με την απευθείας εργασία από την εβραϊκή και την ελληνική. Εκτός από την επίσπευση της μετάφρασης, κάνει δυνατή τη μεγαλύτερη ομοιογένεια έκφρασης σε όλες τις γλώσσες. Γιατί; Επειδή είναι πολύ ευκολότερο να μεταφράζει κανείς με ακρίβεια από μια σύγχρονη γλώσσα σε μια άλλη παρά να μεταφράζει από κάποια αρχαία γλώσσα σε διάφορες σύγχρονες. Άλλωστε, οι μεταφραστές δεν μπορούν να συμβουλευτούν ανθρώπους που η γλώσσα τους μιλιούνταν πριν από χιλιάδες χρόνια, αλλά ανθρώπους που η μητρική τους γλώσσα είναι σύγχρονη.

Καλά Νέα για Όλα τα Έθνη

Πολλά ακόμη θα μπορούσαν να γραφτούν για τους αποφασισμένους άντρες και γυναίκες που συνέβαλαν στο να γίνει η Αγία Γραφή πέρα από κάθε σύγκριση το ευρύτερα διαθέσιμο βιβλίο στη γη. Στη διάρκεια των αιώνων, τουλάχιστον τέσσερα δισεκατομμύρια Γραφές και μέρη της Αγίας Γραφής έχουν τυπωθεί σε πάνω από δύο χιλιάδες γλώσσες, οι οποίες μιλιούνται από το 90 τοις εκατό και πλέον του παγκόσμιου πληθυσμού!

Η Αγία Γραφή προείπε ότι στις ημέρες μας θα γινόταν παγκόσμια διακήρυξη της Βασιλείας του Θεού. Προς αυτόν το σκοπό, είναι φανερό ότι ο ίδιος ο Ιεχωβά Θεός κατηύθυνε τα πράγματα με τέτοιον τρόπο ώστε να είναι τώρα η Αγία Γραφή διαθέσιμη σχεδόν παντού. (Ματθαίος 13:47, 48· 24:14) Στο παρελθόν άφοβοι μεταφραστές και εκδότες της Αγίας Γραφής διακινδύνευσαν τα πάντα για να δώσουν σε εμάς το Λόγο του Θεού —τη μόνη πηγή πνευματικού φωτός σε έναν ηθικά συσκοτισμένο κόσμο. Είθε το παράδειγμά τους να σας υποκινεί να διαβάζετε αυτόν το Λόγο, να ζείτε σύμφωνα με αυτόν και να μεταδίδετε τα όσα λέει με την ίδια αποφασιστικότητα που επέδειξαν εκείνοι. Ναι, κάθε ημέρα, να επωφελείστε πλήρως από την αξιόπιστη Αγία Γραφή που έχετε στα χέρια σας! —Ησαΐας 40:6-8.

[Υποσημείωση]

Βλέπε «Η Διάσωση του Σιναϊτικού Κώδικα» στη Σκοπιά 15 Οκτωβρίου 1988

• Αναδημοσίευση από τη ΣΚΟΠΙΑ 15 Οκτωβρίου 1997