Πύρινες γλώσσες υψώνονταν προς τον ουρανό καθώς ολοένα και περισσότερη καύσιμη ύλη στοιβαζόταν στη  μαινόμενη πυρά. Αλλά αυτή δεν ήταν μια συνηθισμένη φωτιά. Οι φλόγες της τροφοδοτούνταν από Άγιες Γραφές, υπό το βλέμμα ιερέων και ανώτερων κληρικών. Αλλά, αγοράζοντας τις Γραφές για να τις καταστρέψει, ο επίσκοπος του Λονδίνου βοηθούσε εν αγνοία του το μεταφραστή, τον Γουίλιαμ Τίντεϊλ, να χρηματοδοτήσει και άλλες εκδόσεις!

Τι ήταν εκείνο που έκανε και τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές να επιδεικνύουν τέτοια αποφασιστικότητα; Σε προηγούμενο τεύχος, (δείτε ΕΔΩ) εξετάσαμε την ιστορία της έκδοσης της Αγίας Γραφής μέχρι και τα τέλη του Μεσαίωνα. Τώρα ερχόμαστε στη χαραυγή μιας νέας εποχής κατά την οποία το άγγελμα και η εξουσία του Λόγου του Θεού επρόκειτο σύντομα να ασκήσουν βαθιά επίδραση στην κοινωνία.

Εμφανίζεται ένας Πρωτοπόρος

Ο Τζον Ουίκλιφ, ένας αξιοσέβαστος λόγιος της Οξφόρδης, κήρυξε και έγραψε με δυναμισμό εναντίον των αντιγραφικών συνηθειών της Καθολικής Εκκλησίας, βασίζοντας το κύρος του στο ‘νόμο του Θεού’, δηλαδή στην Αγία Γραφή. Έστειλε τους μαθητές του, τους Λολάρδους, σε όλη την ύπαιθρο της Αγγλίας για να κηρύξουν το άγγελμα της Αγίας Γραφής στην αγγλική σε όποιον θα άκουγε. Προτού πεθάνει το 1384, ξεκίνησε τη μετάφραση της Αγίας Γραφής από τη λατινική στην αγγλική των ημερών του.

Η εκκλησία βρήκε πολλούς λόγους για να περιφρονεί τον Ουίκλιφ. Κατ’ αρχάς, εκείνος καταδίκαζε τους κληρικούς για τις καταχρήσεις τους και την ανήθικη διαγωγή τους. Επιπλέον, πολλοί από τους θαυμαστές του Ουίκλιφ χρησιμοποίησαν με εσφαλμένο τρόπο τις διδασκαλίες του για να δικαιολογήσουν τις ένοπλες ανταρσίες τους. Ο κλήρος επέρριψε την ευθύνη στον Ουίκλιφ, ακόμη και μετά το θάνατό του, αν και ο ίδιος ποτέ δεν υποστήριξε βίαιες εξεγέρσεις.

Σε μια επιστολή προς τον Πάπα Ιωάννη ΚΓ΄ το 1412, ο Αρχιεπίσκοπος Άρουντελ αναφέρθηκε σε «εκείνο το άθλιο και ενοχλητικό υποκείμενο, τον Τζον Ουίκλιφ, του οποίου η μνήμη είναι καταραμένη, εκείνον το γιο του αρχαίου φιδιού, τον ίδιο τον προάγγελο και παιδί του αντίχριστου». Κορυφώνοντας την κατάκρισή του, ο Άρουντελ γράφει: «Για να ολοκληρώσει τη μοχθηρία του, επινόησε ως μέσο μια νέα μετάφραση των γραφών στη μητρική γλώσσα». Πράγματι, αυτό που εξόργιζε τους εκκλησιαστικούς ηγέτες πάνω από όλα ήταν ότι ο Ουίκλιφ ήθελε να δώσει στους ανθρώπους την Αγία Γραφή στη γλώσσα τους.

Παρ’ όλα αυτά, μερικά εξέχοντα άτομα είχαν πρόσβαση στις Γραφές σε καθομιλούμενες γλώσσες. Ένα από αυτά τα άτομα ήταν η Άννα της Βοημίας, η οποία παντρεύτηκε τον Βασιλιά Ριχάρδο Β΄ της Αγγλίας το 1382. Αυτή είχε στην κατοχή της αγγλικές μεταφράσεις των Ευαγγελίων τις οποίες είχε κάνει ο Ουίκλιφ, και τις μελετούσε συνεχώς. Όταν έγινε βασίλισσα, η ευνοϊκή της στάση βοήθησε στην προώθηση της υπόθεσης της Αγίας Γραφής —και όχι μόνο στην Αγγλία. Η Άννα ενθάρρυνε σπουδαστές από το Πανεπιστήμιο της Πράγας στη Βοημία να έρθουν στην Οξφόρδη. Εκεί μελέτησαν με ενθουσιασμό τα έργα του Ουίκλιφ και πήραν μερικά από αυτά μαζί τους όταν γύρισαν στην Πράγα. Η δημοτικότητα που είχαν οι διδασκαλίες του Ουίκλιφ στο Πανεπιστήμιο της Πράγας χρησίμευσε αργότερα ως υπόβαθρο στον Γιαν Χους, ο οποίος σπούδασε και τελικά δίδαξε εκεί. Ο Χους εξέδωσε μια ευανάγνωστη μετάφραση στην τσεχική, η οποία βασίστηκε στην παλιά σλαβονική μετάφραση. Οι προσπάθειές του προήγαγαν την κοινή χρήση της Αγίας Γραφής στη Βοημία και στις γειτονικές χώρες.

Η Εκκλησία Αντεπιτίθεται

Οι κληρικοί ήταν επίσης εξαγριωμένοι με τον Ουίκλιφ και τον Χους για το ότι δίδασκαν πως το «απλό κείμενο», οι αυθεντικές θεόπνευστες Γραφές χωρίς καμιά προσθήκη, είχαν μεγαλύτερη εξουσία από τις «ερμηνευτικές σημειώσεις», τις βαρύγδουπες παραδοσιακές επεξηγήσεις στα περιθώρια των Αγίων Γραφών που ήταν εγκεκριμένες από την εκκλησία. Εκείνο που ήθελαν αυτοί οι κήρυκες να καταστήσουν διαθέσιμο στο συνηθισμένο άνθρωπο ήταν το ανόθευτο άγγελμα του Λόγου του Θεού.

Παίρνοντας ψεύτικες υποσχέσεις για την ασφάλειά του, ο Χους εξαπατήθηκε και παρουσιάστηκε το 1414 ενώπιον της Καθολικής Συνόδου της Κωνσταντίας, στη Γερμανία, προκειμένου να υπερασπιστεί τις απόψεις του. Η σύνοδος αποτελούνταν από 2.933 ιερείς, επισκόπους και καρδινάλιους. Ο Χους συμφώνησε να αποκηρύξει τις διδασκαλίες του αν αυτές μπορούσαν να αποδειχτούν εσφαλμένες μέσω των Γραφών. Για τη σύνοδο, δεν ήταν αυτό το φλέγον ζήτημα. Το γεγονός ότι είχε αμφισβητήσει την εξουσία τους ήταν για εκείνους επαρκής λόγος ώστε να τον κάψουν στον πάσσαλο το 1415, καθώς προσευχόταν μεγαλόφωνα.

Επίσης, η ίδια σύνοδος έκανε μια τελική χειρονομία καταδίκης και προσβολής προς τον Τζον Ουίκλιφ διατάζοντας να ξεθαφτούν τα οστά του στην Αγγλία και να καούν. Αυτή η διαταγή ήταν τόσο αποκρουστική ώστε δεν εκτελέστηκε παρά μόνο το 1428, ύστερα από απαίτηση του πάπα. Όπως πάντα, όμως, τέτοιου είδους άγρια εναντίωση δεν εξασθένισε το ζήλο των άλλων ανθρώπων που αγαπούσαν την αλήθεια. Απεναντίας, ενίσχυσε την αποφασιστικότητά τους να δημοσιοποιούν το Λόγο του Θεού.

Η Επίδραση της Τυπογραφίας

Το 1450, μόλις 35 χρόνια μετά το θάνατο του Χους, ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος άρχισε να χρησιμοποιεί εκτύπωση με κινητά στοιχεία στη Γερμανία. Το πρώτο μεγάλο έργο του ήταν μια έκδοση της λατινικής Βουλγάτας, η οποία ολοκληρώθηκε γύρω στο 1455. Μέχρι το 1495, ολόκληρη η Αγία Γραφή ή μέρος της είχε κιόλας τυπωθεί στη γερμανική, στην ιταλική, στη γαλλική, στην τσεχική, στην ολλανδική, στην εβραϊκή, στην καταλανική, στην ελληνική, στην ισπανική, στη σλαβονική, στην πορτογαλική και στη σερβική —με αυτή τη σειρά.

Ο Ολλανδός λόγιος Ντεζιντέριους Έρασμος παρήγαγε την πρώτη πλήρη τυπωμένη έκδοση του ελληνικού κειμένου το 1516. Ο Έρασμος ήθελε «να μεταφραστούν [οι Γραφές] σε όλες τις γλώσσες όλων των ανθρώπων». Αυτός, όμως, δίστασε να διακινδυνεύσει τη μεγάλη του δημοτικότητα μεταφράζοντας τη Γραφή ο ίδιος. Ωστόσο, ακολούθησαν άλλοι που θα ήταν πιο θαρραλέοι. Ανάμεσα σε αυτά τα άτομα, ξεχώρισε ο Γουίλιαμ Τίντεϊλ.

Ο Γουίλιαμ Τίντεϊλ και η Αγγλική Αγία Γραφή

Ο Τίντεϊλ εκπαιδεύτηκε στην Οξφόρδη και γύρω στο 1521 πήγε στο σπίτι του Σερ Τζον Γουόλς ως παιδαγωγός των παιδιών του. Στη διάρκεια των γευμάτων στο πλούσιο τραπέζι του Γουόλς, ο νεαρός Τίντεϊλ πολλές φορές λογομαχούσε με τους τοπικούς κληρικούς. Ο Τίντεϊλ αμφισβητούσε με τεκμηριωμένο τρόπο τις απόψεις τους ανοίγοντας τη Γραφή και δείχνοντάς τους εδάφια. Με τον καιρό, ο κ. και η κ. Γουόλς πείστηκαν για τα όσα έλεγε ο Τίντεϊλ, με αποτέλεσμα να προσκαλούν τους κληρικούς όλο και πιο αραιά και να τους δέχονται με λιγότερο ενθουσιασμό. Όπως ήταν φυσικό, αυτό εξόργισε ακόμη περισσότερο τους κληρικούς εναντίον του Τίντεϊλ και των πεποιθήσεών του.

Κάποτε, στη διάρκεια μιας λογομαχίας, ένας από τους θρησκευτικούς αντιπάλους του Τίντεϊλ ισχυρίστηκε: «Καλύτερα να μείνουμε χωρίς τους νόμους του Θεού παρά χωρίς τους νόμους του Πάπα». Φανταστείτε τη σταθερή βεβαιότητα του Τίντεϊλ καθώς απάντησε: «Αψηφώ τον Πάπα και όλους τους νόμους του. Αν ο Θεός φυλάξει τη ζωή μου, πριν περάσουν πολλά χρόνια θα κάνω ένα αγόρι που σέρνει το αλέτρι να γνωρίζει περισσότερα για τις Γραφές από όσα εσύ». Η απόφαση του Τίντεϊλ είχε οριστικοποιηθεί. Ο ίδιος έγραψε αργότερα: «Είχα αντιληφθεί εκ πείρας ότι ήταν αδύνατο να σταθεροποιηθούν οι λαϊκοί σε οποιαδήποτε αλήθεια, εκτός αν παρουσίαζε κανείς τη Γραφή μπροστά στα μάτια τους με ευκολονόητο τρόπο στη μητρική τους γλώσσα, ώστε να είναι σε θέση να διακρίνουν την ουσία, τη διάταξη και το νόημα του κειμένου».

Εκείνον τον καιρό, δεν είχε τυπωθεί ακόμη καμία Αγία Γραφή στην αγγλική. Έτσι, το 1523 ο Τίντεϊλ πήγε στο Λονδίνο ζητώντας την υποστήριξη του Επισκόπου Τένσταλ για μια μεταφραστική προσπάθεια. Όταν το αίτημά του απορρίφθηκε, ο Τίντεϊλ έφυγε από την Αγγλία προσπαθώντας να επιτύχει το σκοπό του· δεν επρόκειτο να ξαναγυρίσει ποτέ. Στην Κολωνία της Γερμανίας, έγινε εισβολή στο πρώτο του τυπογραφείο, και ο Τίντεϊλ μόλις και μετά βίας διέφυγε σώζοντας μερικές από τις πολύτιμες σελίδες που δεν είχαν δεθεί ακόμη. Ωστόσο, στη Βορμς της Γερμανίας παράχθηκαν τουλάχιστον 3.000 αντίτυπα της αγγλικής «Καινής Διαθήκης» του. Αυτά στάλθηκαν στην Αγγλία και άρχισαν να διανέμονται στις αρχές του 1526. Μερικά από αυτά τα αντίτυπα ήταν οι Γραφές που αγόρασε και έκαψε ο Επίσκοπος Τένσταλ, βοηθώντας εν αγνοία του τον Τίντεϊλ να συνεχίσει το έργο του!

Η Έρευνα Οδηγεί σε πιο Ξεκάθαρη Κατανόηση

Ο Τίντεϊλ προφανώς απολάμβανε το έργο του. Όπως το θέτει «Η Ιστορία της Αγίας Γραφής, του Κέμπριτζ» (The Cambridge History of the Bible): «Η Γραφή τον έκανε ευτυχισμένο, και ο γοργός και εύθυμος ρυθμός του προδίδει την ευτυχία του». Ο στόχος του Τίντεϊλ ήταν να αφήσει τις Γραφές να μιλήσουν στο συνηθισμένο άνθρωπο με γλώσσα όσο το δυνατόν πιο ακριβή και απλή. Με τις μελέτες του ανακάλυπτε το νόημα Βιβλικών λέξεων που είχε αποσιωπηθεί επί αιώνες στις δοξασίες της εκκλησίας. Καθώς δεν τον φόβιζε ούτε η απειλή του θανάτου ούτε οι κακοήθειες τις οποίες έγραφε ο ισχυρός εχθρός του, ο Σερ Τόμας Μορ, ο Τίντεϊλ ενσωμάτωσε τα ευρήματά του στη μετάφρασή του.

Εργαζόμενος με βάση την πρωτότυπη ελληνική γλώσσα του κειμένου του Έρασμου και όχι με βάση τη λατινική, ο Τίντεϊλ έμεινε πιστός στη λέξη αγάπη που εμφανίζεται στο Κείμενο αντί για τη λέξη «φιλανθρωπία». Ακόμη, χρησιμοποίησε το ουσιαστικό «εκκλησία» με τρόπο που δεν έστρεφε την προσοχή στα εκκλησιαστικά κτίρια· επίσης, χρησιμοποίησε το ρήμα «μετανοώ» αντί του «αποδίδω επιτίμιο», και τη λέξη «πρεσβύτεροι» αντί για τη λέξη «ιερείς». (1 Κορινθίους 13:1-3· Κολοσσαείς 4:15, 16· Λουκάς 13:3, 5· 1 Τιμόθεο 5:17· Τίντεϊλ [Tyndale]) Αυτές οι προσαρμογές ήταν καταστροφικές για την εξουσία της εκκλησίας και για τις παραδοσιακές θρησκευτικές συνήθειες, όπως ήταν η εξομολόγηση σε ιερείς.

Ο Τίντεϊλ προσκολλήθηκε παρόμοια στη λέξη «ανάσταση», απορρίπτοντας το καθαρτήριο και τη συνειδητότητα μετά θάνατον ως αντιγραφικά. Αναφορικά με τους νεκρούς, έγραψε στον Μορ: «Τοποθετώντας τους στον ουρανό, στην κόλαση και στο καθαρτήριο, αναιρείτε τα επιχειρήματα με τα οποία ο Χριστός και ο Παύλος αποδεικνύουν την ανάσταση». Σχετικά με αυτό, ο Τίντεϊλ αναφέρθηκε στα εδάφια Ματθαίος 22:30-32 και 1 Κορινθίους 15:12-19. Έφτασε ορθά στο σημείο να πιστεύει ότι οι νεκροί παραμένουν σε κατάσταση έλλειψης συνειδητότητας μέχρις ότου λάβει χώρα μια μελλοντική ανάσταση. (Ψαλμός 146:4· Εκκλησιαστής 9:5· Ιωάννης 11:11, 24, 25) Αυτό σήμαινε ότι ολόκληρη η διευθέτηση που αφορούσε την προσευχή προς τη Μαρία και τους «αγίους» ήταν άσκοπη εφόσον αυτοί, στην κατάσταση έλλειψης συνειδητότητας στην οποία βρίσκονταν, δεν μπορούσαν ούτε να ακούσουν ούτε να παρέμβουν.

Ο Τίντεϊλ Μεταφράζει τις Εβραϊκές Γραφές

Το 1530, ο Τίντεϊλ παρήγαγε μια έκδοση της Πεντατεύχου, των πρώτων πέντε βιβλίων των Εβραϊκών Γραφών. Έτσι έγινε ο πρώτος που μετέφρασε την Αγία Γραφή από την εβραϊκή κατευθείαν στην αγγλική. Ο Τίντεϊλ ήταν επίσης ο πρώτος Άγγλος μεταφραστής που χρησιμοποίησε το όνομα Ιεχωβά. Ο λόγιος Ντέιβιντ Ντάνιελ, από το Λονδίνο, γράφει: «Είναι βέβαιο ότι θα εντυπωσίασε πολύ τους αναγνώστες του Τίντεϊλ το γεγονός ότι το όνομα του Θεού αποκαλυπτόταν εκ νέου».

Προσπαθώντας να είναι σαφής, ο Τίντεϊλ χρησιμοποιούσε διάφορες αγγλικές λέξεις για να μεταφράσει μία και μόνο εβραϊκή λέξη. Ωστόσο, ακολούθησε πιστά τη δομή της εβραϊκής. Το αποτέλεσμα διαφυλάσσει τη λιτή δύναμη της εβραϊκής. Ο ίδιος είπε: «Τα χαρακτηριστικά της εβραϊκής γλώσσας ταιριάζουν χίλιες φορές περισσότερο με την αγγλική παρά με τη λατινική. Ο τρόπος ομιλίας είναι και στις δύο ο ίδιος· έτσι, σε πάρα πολλά σημεία, δεν χρειάζεται παρά να γίνει μια κατά λέξη μετάφραση στην αγγλική».

Αυτή η βασικά κατά γράμμα προσέγγιση διάνθισε τη μετάφραση του Τίντεϊλ με εβραϊκές εκφράσεις. Μερικές από αυτές πρέπει να φαίνονταν αρκετά περίεργες όταν τις πρωτοδιάβαζαν. Εντούτοις, οι άνθρωποι εξοικειώθηκαν τελικά τόσο πολύ με την Αγία Γραφή ώστε πολλές από αυτές τις εκφράσεις αποτελούν τώρα μέρος της αγγλικής γλώσσας. Μερικά παραδείγματα είναι οι εκφράσεις «άνθρωπος κατά την καρδιά του» (όπως στο εδάφιο 1 Σαμουήλ 13:14) και «αποδιοπομπαίος τράγος». Επιπλέον, οι αναγνώστες της αγγλικής Αγίας Γραφής εξοικειώθηκαν έτσι με την εβραϊκή σκέψη, πράγμα που τους πρόσφερε μεγαλύτερη ενόραση στις θεόπνευστες Γραφές.

Η Αγία Γραφή και ο Τίντεϊλ υπό Απαγόρευση

Η δυνατότητα να διαβάζει κάποιος το Λόγο του Θεού στη γλώσσα του ήταν κάτι το συναρπαστικό. Ο λαός της Αγγλίας ανταποκρίθηκε αγοράζοντας όλα τα αντίτυπα που μπόρεσαν να μπουν λαθραία στη χώρα, καμουφλαρισμένα σαν δέματα με υφάσματα ή άλλα είδη. Στο μεταξύ, οι κληρικοί σκέφτονταν τη βέβαιη απώλεια της θέσης τους αν η Αγία Γραφή θεωρούνταν τελικά η ύψιστη αυθεντία. Επομένως, η κατάσταση γινόταν ολοένα και περισσότερο ζήτημα ζωής και θανάτου για το μεταφραστή και τους υποστηρικτές του.

Καθώς η Εκκλησία και το Κράτος συνέχιζαν να τον κυνηγούν, ο Τίντεϊλ εξακολούθησε να εργάζεται κρυμμένος στην Αμβέρσα του Βελγίου. Πάντως, αφιέρωνε δυο μέρες την εβδομάδα σε αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε χόμπι του —το να προσφέρει υπηρεσίες σε άλλους Άγγλους πρόσφυγες, στους φτωχούς και στους ασθενείς. Ξόδεψε το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων του με αυτόν τον τρόπο. Προτού μπορέσει να μεταφράσει το δεύτερο μισό των Εβραϊκών Γραφών, ο Τίντεϊλ προδόθηκε αντί χρημάτων από έναν Άγγλο ο οποίος προσποιήθηκε ότι ήταν φίλος του. Εκτελέστηκε στο Βιλβόρντ του Βελγίου το 1536 και τα τελευταία ένθερμα λόγια του ήταν: «Κύριε, άνοιξε τα μάτια του Βασιλιά της Αγγλίας».

Το 1538, ο Βασιλιάς Ερρίκος Η΄, για δικούς του λόγους, διέταξε να τοποθετηθούν Άγιες Γραφές σε κάθε εκκλησία στην Αγγλία. Αν και δεν έλαβε την τιμή ο Τίντεϊλ, η μετάφραση που επιλέχθηκε ήταν ουσιαστικά η δική του. Με αυτόν τον τρόπο, το έργο του Τίντεϊλ έγινε τόσο γνωστό και αγαπήθηκε τόσο πολύ, ώστε «καθόρισε το θεμελιώδη χαρακτήρα των περισσότερων από τις μεταγενέστερες μεταφράσεις» στην αγγλική. (Η Ιστορία της Αγίας Γραφής, του Κέμπριτζ) Μέχρι και το 90 τοις εκατό της μετάφρασης του Τίντεϊλ μεταφέρθηκε αυτούσια στη Μετάφραση Βασιλέως Ιακώβου του 1611.

Η ελεύθερη πρόσβαση στην Αγία Γραφή σήμανε μεγάλη αλλαγή για την Αγγλία. Οι συζητήσεις σχετικά με τις Άγιες Γραφές που είχαν τοποθετηθεί στις εκκλησίες έγιναν τόσο ζωηρές ώστε μερικές φορές διέκοπταν τις εκκλησιαστικές τελετές! «Οι ηλικιωμένοι μάθαιναν να διαβάζουν ώστε να μπορούν να ανατρέχουν απευθείας στο Λόγο του Θεού, και τα παιδιά κάθονταν με τους μεγαλυτέρους τους για να ακούν». (Συνοπτική Ιστορία της Αγγλικής Αγίας Γραφής [A Concise History of the English Bible]) Αυτή η περίοδος είδε επίσης μια συγκλονιστική αύξηση στη διανομή της Αγίας Γραφής σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες και γλώσσες. Αλλά το κίνημα που αφορούσε την Αγία Γραφή στην Αγγλία επρόκειτο να ασκήσει παγκόσμια επίδραση. Πώς συνέβη αυτό; Και πώς έχουν επηρεάσει οι περαιτέρω ανακαλύψεις και η έρευνα τις Γραφές που χρησιμοποιούμε σήμερα; Θα ολοκληρώσουμε την αφήγησή μας με το επόμενο άρθρο αυτής της σειράς.

• Αναδημοσίευση από τη ΣΚΟΠΙΑ 15 Σεπτεμβρίου 1997