Κύριλλος και Μεθόδιος: Μεταφραστές της Αγίας Γραφής που Επινόησαν ένα Αλφάβητο
«Το έθνος μας είναι βαφτισμένο αλλά δεν έχουμε δασκάλους. Δεν καταλαβαίνουμε ούτε την ελληνική ούτε τη λατινική. . . . Δεν καταλαβαίνουμε τα γράμματα ούτε τη σημασία τους. Γι’ αυτό, στείλτε μας δασκάλους για να μας κάνουν γνωστά τα λόγια των Γραφών και το νόημά τους».—Ραστισλάβος, ηγεμόνας της Μοραβίας, 862 Κ.Χ.Σήμερα, οι 435 και πλέον εκατομμύρια άνθρωποι που μιλάνε τις σλαβικές γλώσσες έχουν πρόσβαση σε κάποια μετάφραση της Γραφής στη μητρική τους γλώσσα. Από αυτούς, 360 εκατομμύρια χρησιμοποιούν το κυριλλικό αλφάβητο. Ωστόσο, πριν από 12 αιώνες δεν υπήρχε ούτε γραπτή γλώσσα ούτε αλφάβητο για τις διαλέκτους των προγόνων τους. Οι άνθρωποι που βοήθησαν να διορθωθεί αυτή η κατάσταση ήταν ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος, δυο αδέλφια. Όσοι αγαπούν το Λόγο του Θεού θα διαπιστώσουν ότι οι θαρραλέες και πρωτοποριακές προσπάθειες αυτών των δύο αδελφών αποτελούν ένα συναρπαστικό κεφάλαιο στην ιστορία της διαφύλαξης και της διάδοσης της Γραφής. Ποιοι ήταν αυτοί οι άνθρωποι, και τι εμπόδια αντιμετώπισαν;
«Ο Φιλόσοφος» και ο Διοικητής
Ο Κύριλλος (827-869 Κ.Χ., αρχικά ονομαζόταν Κωνσταντίνος) και ο Μεθόδιος (825-885 Κ.Χ.) κατάγονταν από αριστοκρατική οικογένεια της Θεσσαλονίκης. Σε εκείνη την πόλη μιλιούνταν τότε δύο γλώσσες: η ελληνική και κάποιος τύπος της σλαβικής. Η παρουσία πολλών Σλάβων και η στενή επαφή των πολιτών της με τις γύρω σλαβικές κοινότητες ίσως είχαν δώσει την ευκαιρία στον Κύριλλο και στον Μεθόδιο να μάθουν πολύ καλά τη γλώσσα των νότιων Σλάβων. Και, όπως αναφέρει κάποιος βιογράφος του Μεθόδιου, η μητέρα τους ήταν σλαβικής καταγωγής.
Έπειτα από το θάνατο του πατέρα του, ο Κύριλλος μετακόμισε στην Κωνσταντινούπολη, την πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Εκεί σπούδασε στο αυτοκρατορικό πανεπιστήμιο και συναναστρεφόταν με διακεκριμένους εκπαιδευτές. Έγινε βιβλιοθηκονόμος στην Αγία Σοφία, το πιο σημαντικό εκκλησιαστικό οικοδόμημα στην Ανατολή, και αργότερα καθηγητής φιλοσοφίας. Μάλιστα, λόγω των ακαδημαϊκών του επιτευγμάτων, ο Κύριλλος πήρε το παρωνύμιο «Ο Φιλόσοφος».
Στο μεταξύ, ο Μεθόδιος επιδίωξε την ίδια σταδιοδρομία με τον πατέρα του —στον τομέα της πολιτικής διοίκησης. Έγινε διοικητής σε μια παραμεθόρια Βυζαντινή περιφέρεια όπου ζούσαν πολλοί Σλάβοι. Ωστόσο, αποσύρθηκε σε κάποιο μοναστήρι στη Βιθυνία της Μικράς Ασίας. Το 855 Κ.Χ. πήγε και ο Κύριλλος εκεί.
Το 860 Κ.Χ., ο πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης έστειλε τα δύο αδέλφια σε μια αποστολή στο εξωτερικό. Στάλθηκαν στους Χαζάρους, έναν λαό που κατοικούσε βορειοανατολικά της Μαύρης Θάλασσας και δίσταζε ακόμη να αποφασίσει ανάμεσα στον Ισλαμισμό, στον Ιουδαϊσμό και στη Χριστιανοσύνη. Καθ’ οδόν, ο Κύριλλος παρέμεινε για κάποιο διάστημα στη Χερσώνα της Κριμαίας. Μερικοί μελετητές πιστεύουν ότι εκεί έμαθε την εβραϊκή και τη σαμαρειτική, καθώς και ότι μετέφρασε μια εβραϊκή γραμματική στη γλώσσα των Χαζάρων.
Έκκληση από τη Μοραβία
Το 862 Κ.Χ., ο Ραστισλάβος, ηγεμόνας της Μοραβίας (περιοχή που καταλαμβάνουν σήμερα η ανατολική Τσεχία, η δυτική Σλοβακία και η δυτική Ουγγαρία), απηύθυνε στον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Μιχαήλ Γ΄ την έκκληση που αναφέρεται στην εναρκτήρια παράγραφο —δηλαδή να στείλει δασκάλους των Γραφών. Οι σλαβόφωνοι υπήκοοι της Μοραβίας είχαν ήδη έρθει σε επαφή με τις εκκλησιαστικές διδασκαλίες μέσω ιεραποστόλων από το ανατολικό φραγκικό βασίλειο (σήμερα Γερμανία και Αυστρία). Ο Ραστισλάβος, όμως, ανησυχούσε εξαιτίας της πολιτικής και της εκκλησιαστικής επιρροής των γερμανικών φυλών. Έλπιζε ότι οι θρησκευτικοί δεσμοί με την Κωνσταντινούπολη θα βοηθούσαν να διατηρηθεί το έθνος του πολιτικά και θρησκευτικά αυτόνομο.
Ο αυτοκράτορας αποφάσισε να στείλει τον Μεθόδιο και τον Κύριλλο στη Μοραβία. Τα δύο αδέλφια ήταν καλά εξαρτισμένα από ακαδημαϊκή, εκπαιδευτική και γλωσσολογική άποψη για να ηγηθούν μιας τέτοιας αποστολής. Ένας βιογράφος του ένατου αιώνα αναφέρει ότι ο αυτοκράτορας, παρακινώντας τους να πάνε στη Μοραβία, τους είπε: «Κατάγεστε και οι δύο από τη Θεσσαλονίκη, και όλοι οι Θεσσαλονικείς μιλάνε άπταιστα τη σλαβική».
Η Γέννηση ενός Αλφαβήτου και μιας Μετάφρασης της Γραφής
Στη διάρκεια των μηνών πριν από την αναχώρησή τους, ο Κύριλλος προετοιμάστηκε για την αποστολή επινοώντας ένα σύστημα γραφής για τους Σλάβους. Λέγεται ότι είχε μεγάλη έφεση στη φωνητική. Έτσι, χρησιμοποιώντας ελληνικούς και εβραϊκούς χαρακτήρες, προσπάθησε να ορίσει ένα γράμμα για τον κάθε φθόγγο της σλαβονικής. Μερικοί ερευνητές πιστεύουν ότι είχε ήδη δαπανήσει χρόνια ολόκληρα προετοιμάζοντας τη βάση για αυτό το αλφάβητο. Εξακολουθεί δε να υπάρχει αβεβαιότητα για την ακριβή μορφή του αλφαβήτου που επινόησε ο Κύριλλος
Κυριλλικό ή Γλαγολιτικό;
Η φύση του αλφαβήτου που επινόησε ο Κύριλλος έχει προξενήσει μεγάλη αντιλογία, εφόσον οι γλωσσολόγοι δεν είναι βέβαιοι για το ποιο ακριβώς ήταν το αλφάβητό του. Το κυριλλικό αλφάβητο βασίζεται κυρίως στο ελληνικό, με δέκα και πλέον επιπρόσθετα γράμματα που επινοήθηκαν για να αντιστοιχούν με σλαβονικούς φθόγγους οι οποίοι δεν υπήρχαν στην ελληνική. Ωστόσο, μερικά από τα πρώτα σλαβονικά χειρόγραφα χρησιμοποιούν ένα πολύ διαφορετικό σύστημα γραφής, γνωστό ως γλαγολιτικό, και πολλοί μελετητές πιστεύουν ότι αυτό ήταν το σύστημα γραφής που επινόησε ο Κύριλλος. Ορισμένοι γλαγολιτικοί χαρακτήρες φαίνεται να προέρχονται από την ελληνική ή εβραϊκή επισεσυρμένη γραφή. Κάποιοι ίσως παράγονται από μεσαιωνικά ορθογραφικά σημεία, αλλά οι περισσότεροι είναι πρωτότυπα και σύνθετα δημιουργήματα. Το γλαγολιτικό αλφάβητο φαίνεται να είναι ένα ιδιαίτερα ξεχωριστό και πρωτοποριακό δημιούργημα. Εντούτοις, το κυριλλικό αλφάβητο ήταν αυτό που εξελίχθηκε στα σημερινά συστήματα γραφής τα οποία χρησιμοποιούνται στη ρωσική, στην ουκρανική, στη σερβική και στη βουλγαρική, καθώς και σε 23 άλλες γλώσσες, μερικές από τις οποίες δεν είναι σλαβονικές.
Τον ίδιο καιρό, ο Κύριλλος ξεκίνησε ένα ταχύρυθμο πρόγραμμα μετάφρασης της Γραφής. Σύμφωνα με την παράδοση, άρχισε μεταφράζοντας από την ελληνική στη σλαβονική την πρώτη φράση του Ευαγγελίου του Ιωάννη, χρησιμοποιώντας το νέο αλφάβητο: «Στην αρχή ήταν ο Λόγος . . . » Συνέχισε μεταφράζοντας τα τέσσερα Ευαγγέλια, τις επιστολές του Παύλου και το βιβλίο των Ψαλμών.
Εργάστηκε άραγε μόνος του; Πιθανότατα ο Μεθόδιος βοήθησε στο έργο. Επιπλέον, το βιβλίο «Μεσαιωνική Ιστορία, Έκδοση Κέμπριτζ» (The Cambridge Medieval History) δηλώνει: «Είναι εύκολο να υποθέσει κανείς ότι [ο Κύριλλος] βοηθήθηκε από άλλους, οι οποίοι πρώτα από όλα πρέπει να ήταν σλαβικής καταγωγής αλλά είχαν ελληνική εκπαίδευση. Αν εξετάσουμε τις παλαιότερες μεταφράσεις, . . . βρίσκουμε την καλύτερη απόδειξη —υψηλή κατανόηση της σλαβονικής, πράγμα που πρέπει να αποδοθεί στην ύπαρξη συνεργατών οι οποίοι ήταν οι ίδιοι Σλάβοι». Η υπόλοιπη Γραφή ολοκληρώθηκε αργότερα από τον Μεθόδιο, όπως θα δούμε παρακάτω.
«Όπως τα Κοράκια Πάνω στο Γεράκι»
Το 863 Κ.Χ., ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος ξεκίνησαν την αποστολή τους στη Μοραβία, όπου τους υποδέχτηκαν θερμά. Το έργο τους, εκτός από τη μετάφραση της Γραφής και των λειτουργικών κειμένων, περιλάμβανε και την εκπαίδευση μιας ομάδας ντόπιων στο νέο σύστημα γραφής της σλαβονικής.
Ωστόσο, δεν ήταν όλα εύκολα. Ο φραγκικός κλήρος της Μοραβίας εναντιώθηκε άγρια στη χρήση της σλαβονικής. Υποστήριζαν τη θεωρία των τριών ιερών γλωσσών, σύμφωνα με την οποία μόνο η λατινική, η ελληνική και η εβραϊκή ήταν αποδεκτές για χρήση στη λατρεία. Τα δύο αδέλφια, ελπίζοντας να κερδίσουν την υποστήριξη του πάπα για τη νέα γραπτή γλώσσα που επινόησαν, ταξίδεψαν στη Ρώμη το 867 Κ.Χ.
Καθ’ οδόν, στη Βενετία, ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος αντιμετώπισαν ξανά μια ομάδα Λατίνων κληρικών που υποστήριζαν τη θεωρία των τριών ιερών γλωσσών. Κάποιος μεσαιωνικός βιογράφος του Κύριλλου αναφέρει ότι οι τοπικοί επίσκοποι, οι ιερείς και οι μοναχοί έπεσαν πάνω του «όπως τα κοράκια πάνω στο γεράκι». Σύμφωνα με αυτή τη μαρτυρία, ο Κύριλλος ανταπάντησε παραθέτοντας τα εδάφια 1 Κορινθίους 14:8, 9: «Διότι, πράγματι, αν η σάλπιγγα δώσει ασαφές παράγγελμα, ποιος θα ετοιμαστεί για μάχη; Έτσι και εσείς, αν μέσω της γλώσσας δεν προφέρετε ευκολονόητα λόγια, πώς θα γίνει αντιληπτό τι λέγεται; Στην πραγματικότητα, θα μιλάτε στον αέρα».
Όταν τα αδέλφια έφτασαν τελικά στη Ρώμη, ο Πάπας Αδριανός Β΄ έδωσε πλήρη συγκατάθεση για τη χρήση της σλαβονικής. Έπειτα από λίγους μήνες, και ενόσω ήταν ακόμη στη Ρώμη, ο Κύριλλος αρρώστησε βαριά. Σχεδόν δύο μήνες αργότερα πέθανε σε ηλικία 42 ετών.
Ο Πάπας Αδριανός Β΄ ενθάρρυνε τον Μεθόδιο να επιστρέψει και να συνεχίσει το έργο του στη Μοραβία και στα περίχωρα της πόλης Νίτρα, στη σημερινή Σλοβακία. Ελπίζοντας να ενισχύσει την επιρροή του στην περιοχή, ο πάπας έδωσε στον Μεθόδιο επιστολές οι οποίες ενέκριναν τη χρήση της σλαβονικής και τον διόρισε αρχιεπίσκοπο. Ωστόσο, το 870 Κ.Χ. ο Φράγκος επίσκοπος Χερμάνριχ, με τη βοήθεια του Πρίγκιπα Σβατοπλούκ της Νίτρας, τον συνέλαβε. Ο Μεθόδιος έμεινε φυλακισμένος δυόμισι χρόνια σε ένα μοναστήρι στη νοτιοανατολική Γερμανία. Τελικά ο διάδοχος του Αδριανού Β΄, ο Πάπας Ιωάννης Η΄, διέταξε την αποφυλάκιση του Μεθόδιου, τον αποκατέστησε στην επισκοπή του και επαναβεβαίωσε την παπική υποστήριξη για τη χρήση της σλαβονικής στη λατρεία.
Η εναντίωση όμως από το φραγκικό κλήρο συνεχίστηκε. Ο Μεθόδιος υπερασπίστηκε με επιτυχία τον εαυτό του ενάντια στις κατηγορίες ότι ήταν αιρετικός, και εξασφάλισε τελικά από τον Πάπα Ιωάννη Η΄ μια παπική βούλα που εξουσιοδοτούσε ρητά τη χρήση της σλαβονικής στην εκκλησία. Όπως παραδέχτηκε ο σημερινός πάπας, ο Ιωάννης Παύλος Β΄, η ζωή του Μεθόδιου περιλάμβανε «ταξίδια, στερήσεις, παθήματα, εχθρότητα και διωγμούς, . . . ακόμη και μια περίοδο απάνθρωπης φυλάκισης». Η ειρωνεία είναι ότι αυτά προκλήθηκαν από επισκόπους και ηγεμόνες φιλικά διακείμενους προς τη Ρώμη.
Μεταφράζεται Ολόκληρη η Γραφή
Παρ’ όλη την αμείλικτη εναντίωση, ο Μεθόδιος, με τη βοήθεια αρκετών στενογράφων, τελείωσε τη μετάφραση της υπόλοιπης Γραφής στη σλαβονική. Σύμφωνα με την παράδοση, ολοκλήρωσε αυτό το μεγάλο έργο μέσα σε οχτώ μόλις μήνες. Ωστόσο, δεν μετέφρασε τα απόκρυφα βιβλία των Μακκαβαίων.
Σήμερα, δεν είναι εύκολο να αποτιμήσουμε επακριβώς την ποιότητα της μετάφρασης του Κύριλλου και του Μεθόδιου. Λίγα μόνο χειρόγραφα αντίγραφα εξακολουθούν να υπάρχουν χρονολογούμενα κοντά στον καιρό της αρχικής μετάφρασης. Εξετάζοντας εκείνα τα σπάνια αρχικά δείγματα, οι γλωσσολόγοι παρατηρούν ότι η μετάφραση ήταν ακριβής και γλαφυρή. Το σύγγραμμα «Η Σλαβική μας Αγία Γραφή» (Our Slavic Bible) δηλώνει ότι τα δύο αδέλφια «έπρεπε να δημιουργήσουν πολλές νέες λέξεις και εκφράσεις . . . Το έκαναν δε αυτό με εκπληκτική ακρίβεια, δίνοντας συγχρόνως στη σλαβική γλώσσα έναν πρωτοφανή λεξιλογικό πλούτο».
Μια Διαρκής Κληρονομιά
Έπειτα από το θάνατο του Μεθόδιου το 885 Κ.Χ., οι Φράγκοι πολέμιοι των μαθητών του τους εκδίωξαν από τη Μοραβία. Αυτοί κατέφυγαν στη Βοημία, στη νότια Πολωνία και στη Βουλγαρία. Έτσι, το έργο του Κύριλλου και του Μεθόδιου συνεχίστηκε και στην πραγματικότητα διαδόθηκε. Η σλαβονική, στην οποία τα δύο αδέλφια έδωσαν γραπτή και πιο μόνιμη μορφή, άκμασε, εξελίχθηκε και αργότερα απέκτησε παραλλαγές. Σήμερα, η σλαβική οικογένεια γλωσσών περιλαμβάνει 13 κύριες γλώσσες και πολλές διαλέκτους.
Επιπρόσθετα, η καρποφορία των θαρραλέων προσπαθειών του Κύριλλου και του Μεθόδιου για τη μετάφραση της Γραφής έχει γίνει φανερή στις διάφορες σλαβικές μεταφράσεις των Γραφών που είναι διαθέσιμες σήμερα. Εκατομμύρια άνθρωποι που μιλάνε αυτές τις γλώσσες ωφελούνται έχοντας το Λόγο του Θεού στη γλώσσα τους. Παρά τη σφοδρή εναντίωση, πόσο αληθινά είναι τα λόγια: «Ο λόγος . . . του Θεού μας θα παραμείνει στον αιώνα»!—Ησαΐας 40:8.
[Υποσημειώσεις]
Οι σλαβικές γλώσσες μιλιούνται στην Ανατολική και στην Κεντρική Ευρώπη, και μεταξύ αυτών είναι η ρωσική, η ουκρανική, η σερβική, η πολωνική, η τσεχική, η βουλγαρική και άλλες παρόμοιες.
Η «σλαβονική», όπως χρησιμοποιείται σε αυτό το άρθρο, υποδηλώνει τη σλαβική διάλεκτο που χρησιμοποίησαν ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος για την αποστολή τους και για το φιλολογικό τους έργο. Μερικοί σήμερα χρησιμοποιούν τους όρους «Παλιά Σλαβονική» ή «Παλιά Εκκλησιαστική Σλαβονική». Οι γλωσσολόγοι συμφωνούν πως οι Σλάβοι δεν μιλούσαν μία και μόνο κοινή γλώσσα τον ένατο αιώνα Κ.Χ.
- Αναδημοσίευση από τη ΣΚΟΠΙΑ 1 Μαρτίου 2011
Σχόλια (0)