Η ιστορία των χειρόγραφων βιβλίων και ρόλων ξεκινάει πριν από χιλιάδες χρόνια. Τα τυπωμένα βιβλία, όμως, δεν είναι τόσο παλιά. Από όσο γνωρίζουμε, τα πρώτα τυπωμένα βιβλία εμφανίστηκαν στην Κίνα το 868 Κ.Χ., και για την αποτύπωση των στοιχείων τους χρησιμοποιούνταν ξυλογραφικές πλάκες. Γύρω στο 1455, στη Γερμανία, ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος επινόησε τα κινητά μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία και παρήγαγε την πρώτη τυπωμένη Αγία Γραφή στη λατινική.
Ωστόσο, η διακίνηση Γραφών και άλλων βιβλίων πήρε διαστάσεις μόνο ύστερα από κάποια χρόνια, όταν πλέον οι εκδόσεις αποτελούσαν εδραιωμένη βιομηχανία. Η Νυρεμβέργη έγινε το κέντρο της γερμανικής εκδοτικής βιομηχανίας, και ο Άντον Κόμπεργκερ, κάτοικος αυτής της πόλης, ίσως υπήρξε ο πρώτος που τύπωνε και εξέδιδε μαζικά Γραφές διοχετεύοντάς τες στη διεθνή αγορά.
Άνθρωποι όλων των πολιτισμών είναι υπόχρεοι στους πρωτοπόρους εκδότες της Γραφής, μεταξύ αυτών και στον Άντον Κόμπεργκερ. Ας ρίξουμε, λοιπόν, μια πιο προσεκτική ματιά στον Κόμπεργκερ και στο έργο του.
«Η Φροντίδα Ιδιαίτερα για Ένα Βιβλίο—την Αγία Γραφή»
Ο Κόμπεργκερ άνοιξε το πρώτο τυπογραφείο της Νυρεμβέργης το 1470. Όταν ο εκδοτικός του οίκος βρισκόταν στην ακμή του, είχε σε λειτουργία 24 πιεστήρια ταυτόχρονα, απασχολούσε δε 100 τυπογράφους, τεχνίτες και άλλους εργαζόμενους στη Βασιλεία, στο Στρασβούργο, στη Λυών, καθώς και σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις. Ο Κόμπεργκερ εξέδιδε μεσαιωνικά λατινικά κείμενα και πολλά από τα επιστημονικά συγγράμματα της εποχής. Σε όλη τη σταδιοδρομία του, παρήγαγε 236 ξεχωριστά έργα. Μερικά αριθμούσαν αρκετές εκατοντάδες σελίδες, και όλα τυπώνονταν ένα - ένα σε χειροκίνητα πιεστήρια.
Τα υψηλής ποιότητας τυπογραφικά στοιχεία του Κόμπεργκερ έκαναν τα βιβλία του διάσημα για το ωραίο και ευανάγνωστο κείμενό τους. «Ο Κόμπεργκερ χρησιμοποιούσε πάντοτε στοιχεία που είχαν χυτευτεί πρόσφατα και ήταν ευδιάκριτα», γράφει ο ιστορικός Άλφρεντ Μπόρκελ. «Απαγόρευε τη χρήση φθαρμένων γραμμάτων». Επιπλέον, πολλά βιβλία και Γραφές του Κόμπεργκερ περιείχαν λεπτομερείς ξυλογραφίες.
Από την αρχή ως το τέλος της σταδιοδρομίας του Κόμπεργκερ, «είναι φανερή η φροντίδα ιδιαίτερα για ένα βιβλίο—την Αγία Γραφή», έγραψε ο Όσκαρ Χάζε, βιογράφος του. Ο Κόμπεργκερ και οι συνεργάτες του κατέβαλλαν μεγάλες προσπάθειες για να εξασφαλίζουν τα πιο ακριβή Βιβλικά κείμενα που ήταν τότε διαθέσιμα. Αυτό δεν πρέπει να ήταν εύκολο, εφόσον πολλά χειρόγραφα σε περγαμηνή φυλάσσονταν ως κόρη οφθαλμού από ορισμένα μοναστήρια τα οποία τα δάνειζαν μόνο για λίγο προκειμένου να αντιγραφούν — αν τα δάνειζαν καν.
Γραφές στη Λατινική και στη Γερμανική
Ο Κόμπεργκερ έκανε 15 ξεχωριστές εκτυπώσεις της Μπίμπλια Λατίνα (Biblia Latina), με την πρώτη έκδοση να εμφανίζεται το 1475. Σε μερικές εκδόσεις απεικονίζονταν η κιβωτός του Νώε, οι Δέκα Εντολές και ο ναός του Σολομώντα. Το 1483, ο Κόμπεργκερ τύπωσε την Μπίμπλια Γκερμάνικα (Biblia Germanica) σε περίπου 1.500 αντίτυπα — μεγάλος αριθμός για εκείνη την εποχή. Σε αυτή τη Γραφή συμπεριέλαβε 100 και πλέον ξυλογραφίες για να αφυπνίζει το ενδιαφέρον των αναγνωστών, να διασαφηνίζει το κείμενο και να θυμίζει σε όσους δεν ήξεραν ανάγνωση γνωστές Βιβλικές ιστορίες. Οι εικόνες αυτής της Γραφής επηρέασαν σημαντικά μεταγενέστερους Βιβλικούς εικονογράφους, ιδιαίτερα όσον αφορά τις Γραφές στη γερμανική.
Η έκδοση της Γραφής στη γερμανική από τον Κόμπεργκερ το 1483 γνώρισε ευρεία αποδοχή αλλά, όπως εξελίχθηκαν τα πράγματα, αποτέλεσε τη μόνη γερμανική έκδοση που θα έθετε ποτέ σε κυκλοφορία ο Κόμπεργκερ. Μολονότι οι επιμελητές του είχαν τροποποιήσει προσεκτικά τη φρασεολογία της ώστε να συμφωνεί με την εγκεκριμένη από την εκκλησία λατινική Βουλγάτα, το κείμενό της βασιζόταν σε μια απαγορευμένη μετάφραση που είχαν κάνει οι Βαλδένσιοι το 14ο αιώνα. (Θα δούμε μερικά πράγματα γι’ αυτό λίγο πιο κάτω).Το επόμενο έτος, ο Πάπας Ιννοκέντιος Η΄ έβαλε στόχο να διαλύσει τις κοινότητες των Βαλδένσιων. Έκτοτε, η εναντίωση της εκκλησίας προς τις εκδόσεις της Γραφής στην καθομιλουμένη κλιμακωνόταν. Στις 22 Μαρτίου 1485, ο Αρχιεπίσκοπος Μπέρτολντ του Μάιντς, στη Γερμανία, εξέδωσε διάταγμα με το οποίο καταδίκαζε τη μετάφραση της Γραφής στη γερμανική γλώσσα. Στις 4 Ιανουαρίου του επόμενου έτους, ο Μπέρτολντ ανανέωσε το διάταγμα. Μέσα σε αυτό το ιδιαίτερα εχθρικό κλίμα, ο Κόμπεργκερ δεν τόλμησε ποτέ πια να τυπώσει τη Γραφή στη γερμανική.
Παρ’ όλα αυτά, ο Άντον Κόμπεργκερ δεν μόχθησε μάταια. Πρωτοστάτησε στη χρήση της νέας τότε τέχνης της τυπογραφίας με σκοπό την οικονομικότερη και ευρύτερη διάθεση πολλών ειδών βιβλίων στην Ευρώπη. Επομένως, το έργο του Κόμπεργκερ συνέβαλε στο να φτάσει η Αγία Γραφή στα χέρια των κοινών ανθρώπων.
Οι Βαλδένσιοι — Από την Αίρεση στον Προτεσταντισμό
Ήταν το έτος 1545 στο όμορφο Λουμπερόν, στην περιφέρεια της Προβηγκίας στη νότια Γαλλία. Εκεί είχε συγκεντρωθεί στρατός για να εκτελέσει μια φρικιαστική αποστολή που υποκινούνταν από θρησκευτική μισαλλοδοξία. Ακολούθησε μια εβδομάδα αιματοχυσίας.
Χωριά ολόκληρα ερημώθηκαν και οι κάτοικοί τους φυλακίστηκαν ή θανατώθηκαν. Απάνθρωπες ωμότητες διαπράχθηκαν από βάναυσους στρατιώτες σε μια σφαγή που συγκλόνισε την Ευρώπη. Περίπου 2.700 άντρες θανατώθηκαν και 600 στάλθηκαν να εργαστούν στις γαλέρες, για να μην αναφέρουμε τι υπέστησαν τα γυναικόπαιδα. Ο Γάλλος βασιλιάς και ο πάπας επαίνεσαν το στρατιωτικό διοικητή που έφερε σε πέρας αυτή την αιματηρή εκστρατεία.
Η Μεταρρύθμιση είχε ήδη σαρώσει και διχάσει τη Γερμανία όταν ο Καθολικός Βασιλιάς Φραγκίσκος Α΄ της Γαλλίας, ανησυχώντας για την εξάπλωση του Προτεσταντισμού, έκανε έρευνες για να διαπιστώσει αν υπήρχαν αιρετικοί, όπως τους αποκαλούσαν, στο βασίλειό του. Αντί να βρουν μερικές μεμονωμένες περιπτώσεις, οι αρχές στην Προβηγκία ανακάλυψαν ολόκληρα χωριά διαφωνούντων. Το διάταγμα για την εξάλειψη αυτής της αίρεσης εκδόθηκε και τελικά εκτελέστηκε με τη σφαγή του 1545.
Ποιοι ήταν αυτοί οι αιρετικοί; Και γιατί έγιναν στόχος βίαιης μισαλλοδοξίας;
Από τα Πλούτη στα Κουρέλια
Όσοι θανατώθηκαν στη σφαγή ανήκαν σε ένα θρησκευτικό κίνημα που χρονολογούνταν από το 12ο αιώνα και κάλυπτε μια τεράστια περιοχή της Ευρώπης. Ο τρόπος με τον οποίο εξαπλώθηκε και επιβίωσε επί αρκετούς αιώνες το καθιστά μοναδικό στα χρονικά των θρησκευτικών αντιπαραθέσεων. Οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν ότι αυτό το κίνημα ξεκίνησε γύρω στο 1170. Στη γαλλική πόλη Λυών, ένας πλούσιος έμπορος ονόματι Βοντέ ενδιαφέρθηκε βαθιά να μάθει πώς να ευαρεστεί τον Θεό. Προφανώς υποκινούμενος από τη νουθεσία που έδωσε ο Ιησούς Χριστός σε κάποιον πλούσιο να πουλήσει τα υπάρχοντά του και να τα δώσει στους φτωχούς, ο Βοντέ εξασφάλισε οικονομικά την οικογένειά του και κατόπιν εγκατέλειψε τα πλούτη του για να κηρύξει το Ευαγγέλιο. (Ματθαίος 19:16-22) Γρήγορα απέκτησε οπαδούς οι οποίοι αργότερα έγιναν γνωστοί ως Βαλδένσιοι.
Η φτώχεια, το κήρυγμα και η Αγία Γραφή ήταν το επίκεντρο της ζωής του Βοντέ. Η διαμαρτυρία για τη χλιδή του κλήρου δεν ήταν κάτι το καινούριο. Για κάποια περίοδο, μερικοί διαφωνούντες κληρικοί είχαν κατακρίνει τις διεφθαρμένες συνήθειες και καταχρήσεις της εκκλησίας. Ο Βοντέ, όμως, ήταν λαϊκός, όπως και η πλειονότητα των ακολούθων του. Αυτό αναμφίβολα εξηγεί γιατί ένιωσε την ανάγκη να υπάρχει η Γραφή στην καθομιλουμένη, τη γλώσσα του λαού. Εφόσον μόνο οι κληρικοί είχαν πρόσβαση στη λατινική μετάφραση της Γραφής την οποία χρησιμοποιούσε η εκκλησία, ο Βοντέ παρήγγειλε μια μετάφραση των Ευαγγελίων και άλλων βιβλίων της Γραφής στη φραγκοπροβηγκιανή, τη γλώσσα που καταλάβαινε ο κοινός λαός στην κεντροανατολική Γαλλία. Ενεργώντας σε αρμονία με την εντολή του Ιησού σε σχέση με το κήρυγμα, οι Φτωχοί της Λυών βγήκαν στους δρόμους με το άγγελμά τους. (Ματθαίος 28:19, 20) Ο ιστορικός Γκαμπριέλ Οντισιό εξηγεί ότι η επιμονή τους να κηρύττουν δημόσια έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη στάση της εκκλησίας απέναντι στους Βαλδένσιους.
Από Καθολικοί Γίνονται Αιρετικοί
Εκείνες τις ημέρες, επιτρεπόταν να κηρύττουν μόνο οι κληρικοί, και η εκκλησία κατείχε το δικαίωμα να παραχωρεί άδεια κηρύγματος. Ο κλήρος θεωρούσε τους Βαλδένσιους αδαείς και αγράμματους, αλλά το 1179 ο Βοντέ ζήτησε από τον Πάπα Αλέξανδρο Γ΄ επίσημη άδεια για να κηρύττει. Του δόθηκε η άδεια — αλλά υπό τον όρο ότι θα το ενέκριναν οι τοπικοί ιερείς. Ο ιστορικός Μάλκομ Λάμπερτ παρατηρεί ότι αυτό «ισοδυναμούσε σχεδόν με ολοκληρωτική άρνηση». Πράγματι, ο Αρχιεπίσκοπος Ζαν Μπελμέν της Λυών απαγόρευσε επίσημα το κήρυγμα που γινόταν από λαϊκούς. Ο Βοντέ απάντησε παραθέτοντας το εδάφιο Πράξεις 5:29: «Πρέπει να υπακούμε στον Θεό ως άρχοντα μάλλον παρά στους ανθρώπους». Επειδή δεν συμμορφώθηκε με την απαγόρευση, ο Βοντέ αφορίστηκε από την εκκλησία το 1184.
Αν και οι Βαλδένσιοι αποβλήθηκαν από την επισκοπική περιφέρεια της Λυών και εκδιώχθηκαν από την πόλη, φαίνεται ότι η αρχική καταδίκη ήταν σε κάποιον βαθμό θεωρητική. Πολλοί συνηθισμένοι άνθρωποι θαύμαζαν τους Βαλδένσιους για την ειλικρίνεια και τον τρόπο ζωής τους, και μάλιστα ακόμη και επίσκοποι συνέχισαν να συζητούν μαζί τους.
Σύμφωνα με τον ιστορικό Ίαν Κάμερον, φαίνεται ότι οι Βαλδένσιοι κήρυκες δεν «αντιτίθονταν στη Ρωμαϊκή Εκκλησία μόνο και μόνο χάριν αντίθεσης». Απλώς «επιθυμούσαν να κηρύττουν και να διδάσκουν». Οι ιστορικοί λένε ότι το κίνημα οδηγήθηκε ουσιαστικά στην αίρεση από μια σειρά διαταγμάτων τα οποία λίγο - λίγο τους έσπρωξαν οριστικά στο περιθώριο. Οι καταδίκες από μέρους της εκκλησίας αποκορυφώθηκαν με τον αναθεματισμό που εξέδωσε κατά των Βαλδένσιων η Τέταρτη Σύνοδος του Λατερανού το 1215. Πώς επηρέασε αυτό το κήρυγμά τους;
Υπό την Επιφάνεια
Ο Βοντέ πέθανε το 1217, και ο διωγμός διασκόρπισε τους ακολούθους του στις γαλλικές αλπικές κοιλάδες, στη Γερμανία, στη βόρεια Ιταλία καθώς και στην Κεντρική και στην Ανατολική Ευρώπη. Ο διωγμός ανάγκασε επίσης τους Βαλδένσιους να εγκατασταθούν στην ύπαιθρο, με αποτέλεσμα να περιοριστεί το έργο τους κηρύγματος σε πολλές περιοχές.
Το 1229 η Καθολική Εκκλησία ολοκλήρωσε τη Σταυροφορία της κατά των Καθαρών, ή αλλιώς των Αλβιγηνών, στη νότια Γαλλία. Οι Βαλδένσιοι έγιναν ο επόμενος στόχος τέτοιων ενεργειών. Η Ιερά Εξέταση επρόκειτο σε λίγο να στραφεί ανελέητα εναντίον όλων των αντιπάλων της εκκλησίας. Ο φόβος έκανε τους Βαλδένσιους να συνεχίσουν υπό την επιφάνεια. Το 1230 δεν κήρυτταν πλέον δημόσια. Ο Οντισιό εξηγεί: «Αντί να αναζητούν νέα πρόβατα αφοσιώθηκαν στη φροντίδα όσων είχαν μεταστραφεί, βοηθώντας τους να παραμείνουν στην πίστη ενόσω αντιμετώπιζαν εξωτερικές πιέσεις και διωγμό». Ο ίδιος προσθέτει ότι «το κήρυγμα παρέμεινε απαραίτητο έργο αλλά είχε αλλάξει ολοκληρωτικά ο τρόπος με τον οποίο γινόταν».
Οι Πεποιθήσεις και οι Συνήθειές Τους
Αντί να συμμετέχουν στο έργο κηρύγματος και οι άντρες και οι γυναίκες, το 14ο αιώνα, οι Βαλδένσιοι είχαν ήδη αρχίσει να κάνουν διάκριση ανάμεσα στους κήρυκες και στους πιστούς. Μόνο οι καλά εκπαιδευμένοι άντρες συμμετείχαν τότε στο ποιμαντικό έργο. Αυτοί οι περιοδεύοντες διάκονοι έγιναν αργότερα γνωστοί ως μπαρμπ (θείοι).
Οι μπαρμπ, οι οποίοι επισκέπτονταν τις οικογένειες των Βαλδένσιων στα σπίτια τους, προσπαθούσαν να διατηρήσουν το κίνημα ζωντανό αντί να φροντίζουν για την εξάπλωσή του. Όλοι οι μπαρμπ μπορούσαν να διαβάζουν και να γράφουν, η δε εκπαίδευσή τους, η οποία διαρκούσε μέχρι και έξι χρόνια, είχε ως βάση της τη Γραφή. Το ότι χρησιμοποιούσαν τη Γραφή στην καθομιλουμένη τούς βοηθούσε να την εξηγούν στο ποίμνιό τους. Ακόμη και οι εναντιούμενοι παραδέχονταν ότι οι Βαλδένσιοι, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών τους, είχαν αναπτυγμένη Βιβλική παιδεία και ότι μπορούσαν να παραθέτουν μεγάλα τμήματα των Γραφών.
Μεταξύ άλλων, οι πρώτοι Βαλδένσιοι απέρριπταν το ψέμα, το καθαρτήριο, τις λειτουργίες για τους νεκρούς, την άφεση που χορηγούσε ο πάπας και τα συγχωροχάρτια, καθώς και τη λατρεία της Μαρίας και των «αγίων». Τηρούσαν δε τον ετήσιο εορτασμό του Δείπνου του Κυρίου, ή αλλιώς του Τελευταίου Δείπνου. Σύμφωνα με τον Λάμπερτ, η μορφή λατρείας που ασκούσαν «ήταν στην ουσία η θρησκεία του συνηθισμένου λαϊκού».
«Διπλή Ζωή»
Οι κοινότητες των Βαλδένσιων χαρακτηρίζονταν από ενότητα. Τα μέλη τους παντρεύονταν εντός του κινήματος, και στο διάβα των αιώνων αυτό είχε ως αποτέλεσμα να εμφανιστούν Βαλδενσιανά επίθετα. Στον αγώνα τους για επιβίωση, όμως, οι Βαλδένσιοι προσπάθησαν να αποκρύψουν τις απόψεις τους. Η μυστικότητα που περιέβαλλε τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις και συνήθειες διευκόλυνε τους εναντιουμένους να εκτοξεύουν εξωφρενικές κατηγορίες, λέγοντας λόγου χάρη ότι αναμειγνύονταν στη λατρεία του Διαβόλου.
Ένας τρόπος με τον οποίο οι Βαλδένσιοι απέφευγαν τέτοιες κατηγορίες ήταν το να συμβιβάζονται και να καταφεύγουν στην «ελάχιστη συμμόρφωση» με την Καθολική λατρεία, όπως το θέτει ο ιστορικός Κάμερον. Πολλοί Βαλδένσιοι εξομολογούνταν σε Καθολικούς ιερείς, παρακολουθούσαν τη Θεία Λειτουργία, χρησιμοποιούσαν αγιασμό, συμμετείχαν δε ακόμη και σε προσκυνήματα. Ο Λάμπερτ παρατηρεί: «Σε πολλά πράγματα ενεργούσαν όπως και οι Καθολικοί που τους περιέβαλλαν». Ο Οντισιό δηλώνει ευθέως ότι καθώς περνούσε ο καιρός οι Βαλδένσιοι ζούσαν «διπλή ζωή», και προσθέτει: «Από τη μια μεριά συμπεριφέρονταν, κατά τα φαινόμενα, όπως οι Καθολικοί ώστε να διαφυλάττουν τη σχετική ηρεμία τους. Από την άλλη μεριά, τηρούσαν μεταξύ τους ορισμένα έθιμα και συνήθειες τα οποία διασφάλιζαν τη συνέχιση της ύπαρξης της κοινωνίας τους».
Από την Αίρεση στον Προτεσταντισμό
Το 16ο αιώνα, η Μεταρρύθμιση μετέβαλε ραγδαία το θρησκευτικό σκηνικό της Ευρώπης. Τα θύματα της μισαλλοδοξίας μπορούσαν είτε να επιδιώξουν νομική αναγνώριση στη χώρα τους είτε να μεταναστεύσουν αναζητώντας πιο ευνοϊκές συνθήκες. Επίσης η ιδέα περί αίρεσης έγινε λιγότερο κρίσιμο ζήτημα, εφόσον πάρα πολλοί άνθρωποι είχαν αρχίσει να αμφισβητούν τις καθιερωμένες θρησκευτικές απόψεις.
Από το 1523 κιόλας, ο πασίγνωστος Μεταρρυθμιστής Μαρτίνος Λούθηρος αναφέρθηκε στους Βαλδένσιους. Το 1526 ένας από τους μπαρμπ των Βαλδένσιων έφερε στις Άλπεις νέα για θρησκευτικές εξελίξεις στην Ευρώπη. Αυτό συνοδεύτηκε από μια περίοδο ανταλλαγής ιδεών μεταξύ των Προτεσταντικών κοινοτήτων και των Βαλδένσιων. Οι Προτεστάντες ενθάρρυναν τους Βαλδένσιους να χρηματοδοτήσουν την πρώτη μετάφραση της Γραφής από τις πρωτότυπες γλώσσες στη γαλλική. Αυτή η Γραφή τυπώθηκε το 1535 και αργότερα έγινε γνωστή ως η Αγία Γραφή του Ολιβετάν. Ωστόσο, η ειρωνεία είναι ότι οι περισσότεροι Βαλδένσιοι δεν καταλάβαιναν γαλλικά.
Καθώς ο διωγμός από την Καθολική Εκκλησία συνεχιζόταν, πολλοί Βαλδένσιοι εγκαταστάθηκαν στην ασφαλέστερη περιοχή της Προβηγκίας στη νότια Γαλλία, πράγμα που έκαναν και Προτεστάντες μετανάστες. Οι αρχές δεν άργησαν να ειδοποιηθούν για αυτή τη μετανάστευση. Παρά τις πολλές θετικές αναφορές για τον τρόπο ζωής και την ηθική των Βαλδένσιων, μερικοί αμφισβητούσαν την αφοσίωσή τους και τους κατηγορούσαν ότι αποτελούσαν απειλή για την τάξη. Το αποτέλεσμα ήταν να εκδοθεί το διάταγμα του Μερεντόλ, πράγμα που οδήγησε στη φρικτή αιματοχυσία για την οποία έγινε λόγος στην αρχή αυτού του άρθρου.
Οι σχέσεις Καθολικών και Βαλδένσιων συνέχισαν να χειροτερεύουν. Αντιδρώντας στις επιθέσεις που εξαπολύθηκαν εναντίον τους, οι Βαλδένσιοι κατέφυγαν ακόμη και στην ένοπλη βία για να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. Αυτή η διαμάχη τούς έσπρωξε στις τάξεις των Προτεσταντών. Έτσι λοιπόν, οι Βαλδένσιοι συμμάχησαν με τον παραδοσιακό Προτεσταντισμό.
Στο διάβα των αιώνων, ιδρύθηκαν εκκλησίες των Βαλδένσιων σε χώρες πολύ μακριά από τη Γαλλία, όπως η Ουρουγουάη και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Ωστόσο, οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν με τον Οντισιό, ο οποίος λέει ότι «το κίνημα των Βαλδένσιων έφτασε στο τέλος του τον καιρό της Μεταρρύθμισης», όταν το «απορρόφησε» ο Προτεσταντισμός. Στην πραγματικότητα, το κίνημα των Βαλδένσιων είχε χάσει αιώνες νωρίτερα μεγάλο μέρος του ζήλου που το χαρακτήριζε. Αυτό συνέβη όταν τα μέλη του εγκατέλειψαν από φόβο το έργο κηρύγματος και τη διδασκαλία που είχαν ως βάση τους την Αγία Γραφή.
[Υποσημειώσεις]
Ο Βοντέ αναφέρεται με διάφορα ονόματα όπως Βαλντές, Βαλντέσιος, Βάλντο ή Βάλδο. Από αυτά τα ονόματα προέρχεται και ο όρος «Βαλδένσιοι». Οι Βαλδένσιοι, ή αλλιώς Βαλδίνοι, ήταν επίσης γνωστοί και ως οι Φτωχοί της Λυών.
Από το 1199 κιόλας, ο επίσκοπος του Μετς, στη βορειοανατολική Γαλλία, είχε παραπονεθεί στον Πάπα Ιννοκέντιο Γ΄ ότι υπήρχαν άτομα που διάβαζαν τη Γραφή στην καθομιλουμένη και έκαναν συζητήσεις γύρω από αυτήν. Πιθανότατα ο επίσκοπος αναφερόταν στους Βαλδένσιους.
Βλέπε «Οι Καθαροί—Ήταν Χριστιανοί Μάρτυρες;» στη Σκοπιά 1 Σεπτεμβρίου 1995, σελίδες 27-30.
Η συνεχής δυσφήμηση των Βαλδένσιων οδήγησε στην εμφάνιση του όρου βοντερί (από τη γαλλική λέξη βοντουά). Αυτός ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει άτομα σχετικά με τα οποία υπάρχουν υποψίες ότι είναι αιρετικοί ή λάτρεις του Διαβόλου
- Αναδημοσίευση από τις ΣΚΟΠΙΕΣ 1 Ιουλίου 2010 και 15 Μαρτίου 2002.
Το 1492, ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα,
