Για τη Σητεία γράψαμε ξανά στο ΘΡΑΨΑΝΙΩΤΗ στις αρχές Σεπτεμβρίου από την Τέμενη που βρεθήκαμε για λίγες μέρες διακοπών στο παραθεριστικό κέντρο του ΟΠΑΚΕ ΟΤΕ. Δείτε ΕΔΩ το σχετικό δημοσίευμα για να το θυμηθείτε… Από τότε πέρασε καιρός. Το Site δέχθηκε τους κλυδωνισμούς του, από τις επιθέσεις των σπάμερ, αλλά τώρα που σταθήκαμε καλά στα πόδια μας, χρωστάμε μια επιστροφή σε κείνα τα πάτρια εδάφη…


Ήταν κάποιες τοποθεσίες ή και χωριά στη διαδρομή από Σητεία προς Ηράκλειο που άρεσαν πολύ στον Γιώργο και όπως βλέπουμε όχι αδικαιολόγητα κι έτσι έβγαλε μερικά τοπία… Ήταν η περιοχή που Γιώργος έκανε τις φετινές καλοκαιρινές διακοπές του στην Κρήτη. Και εκείνος ένιωσε την ανάγκη να σταματήσει από το αυτοκίνητο του και να φωτογραφήσει με το λάπτοπ του ότι έβλεπε… Το λευκό μέσα στο θαλασσινό νερό είναι γλυκό νερό που χύνεται στη θάλασσα.


Σε αυτή τη φωτογραφία απεικονίζεται ένα μικρό ψαροχώρι Μόχλος. Το Μόχλος (ή ο Μόχλος) είναι ένα παραδοσιακό χωριό, 48 km ανατολικά του Αγίου Νικολάου και 35 km δυτικά της Σητείας. Είναι χτισμένο απέναντι από το νησάκι του Αγίου Νικολάου με το ομώνυμο εκκλησάκι, το οποίο απέχει από το χωριό μόλις 150 m και αποτελεί σπουδαίο αρχαιολογικό χώρο. Το χωριό διατηρεί ακέραια τα παραδοσιακά στοιχεία της Κρήτης και αποτελεί ιδανικό προορισμό για ήρεμες διακοπές. Οι κάτοικοι του χωριού, καταγόμενοι κυρίως από το χωριό Σφάκα, είναι πολύ φιλικοί και σίγουρα θα νιώσετε πολύ οικεία μαζί τους από την πρώτη στιγμή.


Η νησίδα Ψείρα με αρχαία μινωική έπαυλη. Η Ψείρα είναι μια μικρή ακατοίκητη νησίδα, Ένα μίλι απέναντι από την παραλία του Θόλους, στο βορειοανατολικό άκρο του κόλπου του Μεραμπέλου. Στην Ψείρα έχει εντοπιστεί μινωικός οικισμός 15-20 στρεμμάτων, ένας από τους σπουδαιότερους στην Κρήτη. Το όνομα Ψείρα το νησί το παίρνει από το σχήμα του νησιού που θυμίζει το γνωστό παράσιτο. Είναι αξιοσημείωτο ότι σε κοντινή απόσταση (απέναντι από την Παχειά Άμμο) υπάρχει μια μικρή νησίδα που οι ντόπιοι ονομάζουν Κόνιδα (αυγό ψείρας) και στο Μόχλος υπάρχει ένα άλλο νησάκι με όνομα Ψύλλος.


Τα απόκρημνα βουνά στο στενό Αγίου Γεωργικού Σελινάρι. Η Κρήτη είναι γεμάτη ομορφιές. Ομορφιές ανθρώπων και ομορφιές πραγμάτων. Ψηλά βουνά, βαθιές χαράδρες δάση, ξέφωτα με παχιά χλόη, πηγές με κρύα νερά. Ένα τοπίο που σε σαγηνεύει με τη τόση ομορφιά που διαθέτει, τόση ομορφιά που του χάρισε ο Θεός, σάμπως ήτανε ένα κομμάτι παραδείσου και το έκοψε και το πέταξε σε μιαν άκρη … Κάθε φορά που περνάς από το «Κακόν Όρος» του Ηρακλείου, και μάλιστα νύχτα, θαρρείς πως αντικρίζεις ένα τοπίο στοιχειωμένο, με τεράστια απειλητικά βράχια και ακούς απειλητικά τη βοή της Κρητικής Θάλασσας…

Ξεκινούμε από σήμερα τη δημοσίευση εγγράφων, το πρώτο είναι του 1955, όπως θα προσέξετε στην πρώτη σελίδα… Απευθύνεται στο υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, έτσι λεγόταν τότε και συγκεκριμένα στο γραφείο του γενικού Γραμματέα. Μια μαθήτρια στον Πειραιά, αντιμετωπίζει δίωξη στο Γυμνάσιο που φοιτά και ο γονιός ζητεί την παρέμβαση του για να λυθεί το ζήτημα.


Το έγγραφο είναι γραμμένο στη γραφομηχανή σε δύο ή τρία αντίγραφα με τη βοήθεια καρμπόν. Οι νεότεροι αναγνώστες μας προφανώς δεν θα γνωρίζουν καν την ύπαρξη του καρμπόν, ούτε της γραφομηχανής. Ας είναι… Ο αδελφός γονιός, που ενημερώνει το υπουργείο Παιδείας ρωτάει αν μπορεί ως γονιός να ανατρέφει το παιδί του κατά τις πεποιθήσεις του.


Αυτονόητα πράγματα θα πείτε Αμ δε… Ο κ. γυμνασιάρχης είχε εντελώς διαφορετική άποψη. Ούτε φυσικά και είχε ακούσει τίποτα περί ανεξιθρησκίας… Ο γονιός ζητάει να παρέμβει το ίδιο το υπουργείο Παιδείας, προκειμένου να συνετιστεί ο κ. γυμνασιάρχης, αντί να κάνει τη ζωή δύσκολη στη μαθήτρια, επειδή απλά οι πεποιθήσεις της ήταν διαφορετικές.


Μετάφραση εγγράφου του υπουργείου Εξωτερικών της Αμερικής προς τον Μ. Γ. Χένσελ, Διευθυντή της Βιβλικής και Φυλλαδικής Εταιρείας ΣΚΟΠΙΑ. Δείτε παρακαλώ τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται με βάση τις πληροφορίες της Αμερικανικής Πρεσβείας στην Αθήνα. Φυσικά οι αρμόδιοι επικοινώνησαν με την εκκλησία της Ελλάδος και τους παρέχει όλες τις «αλήθειες» που μπορείτε να φανταστείτε.

«Θα ήθελα να μεταφράσω αυτά τα λόγια σ’ όλες τις γλώσσες, ώστε όχι μόνο οι Σκωτσέζοι και οι Ιρλανδοί, αλλά και οι Τούρκοι και οι Σαρακηνοί να μπορούν να τα διαβάζουν. . . Θα ήθελα να τα τραγουδάει το αγόρι που οργώνει καθώς ακολουθεί το άροτρό του, ο υφαντής να τα σιγοψιθυρίζει μαζί με τον ήχο της σαΐτας του, ο ταξιδιώτης να διασκεδάζει μ’ αυτά τη μονοτονία του ταξιδιού του.»

Αυτά έγραψε ο Ολλανδός λόγιος Ντεζιντέριους Έρασμος τα πρώτα χρόνια του δέκατου έκτου αιώνα. Η έντονη ελπίδα και επιθυμία του ήταν αυτά τα «λόγια,» δηλαδή, η Αγία Γραφή, να μεταφραστεί τόσο πλατιά ώστε ακόμη και το αγόρι που οργώνει να μπορεί να τη διαβάζει και να ευφραίνεται στον Λόγο του Θεού.

Από τον καιρό εκείνο η Βίβλος έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και σήμερα μπορεί να διαβαστεί στις γλώσσες που μιλάει το 97 τα εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού. Και έτσι δικαιολογημένα η Βίβλος έγινε το μπεστ-σέλλερ του κόσμου. Η επιρροή της έχει υποκινήσει ανθρώπους όλων των φυλών να εργαστούν για την ελευθερία και την αλήθεια. Ιδιαίτερα αυτό έγινε στη διάρκεια της Μεταρρυθμίσεως στην Ευρώπη τον δέκατο έκτο αιώνα. Μερικές από τις δεσπόζουσες μορφές του καιρού εκείνου ήταν άνθρωποι τολμηροί και με το θάρρος να μιλάνε, σαν τον Μαρτίνο Λούθηρο, ενώ άλλοι, όπως ο Έρασμος, ζητούσαν αλλαγές με πιο λεπτά μέσα. Έτσι, λένε για τη μεταρρύθμιση ότι ο Λούθηρος άνοιξε την πόρτα σ’ αυτή αφού ο Έρασμος είχε παραβιάσει την κλειδαριά.

Ο Έρασμος είχε αναγνωριστεί σαν μεγάλος λόγιος. Για το χαρακτήρα του, η «Καθολική Εγκυκλοπαίδεια» λέει: «Είχε . . . μια ασύγκριτη δύναμη εκφράσεως. Σε δυνατή και συγκινητική ομιλία, σε λεπτή ειρωνεία και σε συγκαλυμμένο σαρκασμό, ήταν ανυπέρβλητος.» Έτσι, όταν ο Έρασμος επισκέφτηκε τον Σερ Τόμας Μωρ, πρόεδρο της Βουλής των Λόρδων της Αγγλίας, ακόμη και πριν ο Έρασμος συστηθεί, ο Μωρ τόσο γοητεύθηκε από τη συνομιλία του ώστε ξαφνικά είπε: «Είσαι είτε ο Έρασμος είτε ο Διάβολος.»

Ένα δείγμα για το ποιος ήταν ο χαρακτήρας του Έρασμου είναι η απάντηση που έδωσε στον Φρειδερίκο, τον εκλέκτορα της Σαξονίας, όταν αυτός ρώτησε τον Έρασμο τι γνώμη είχε για τον Μαρτίνο Λούθηρο. Ο Έρασμος είπε: «Ο Λούθηρος διέπραξε δύο χοντρά λάθη· τόλμησε να αγγίξει το στέμμα του πάπα και τις κοιλιές των καλόγερων.»

Αλλά πώς επηρέασε η Βίβλος τον Έρασμο, και τι έκανε με τη σειρά του για να προωθήσει τη μελέτη της και να βοηθήσει να φερθεί στον κοινό λαό, όπως στο ‘αγόρι που οργώνει’; Ας ρίξουμε πρώτα μια ματιά στα πρώτα χρόνια της ζωής του Έρασμου.

Τα Πρώτα Χρόνια της Ζωής Του

Ο Έρασμος γεννήθηκε στο Ρόττερνταμ της Ολλανδίας, το 1466. Ήταν ο νόθος γιος ενός Ολλανδού ιερέα και ήταν πολύ δυστυχισμένος στα πρώτα του χρόνια. Η μητέρα του πέθανε όταν αυτός ήταν γύρω στα δεκαεπτά του, και γρήγορα κατόπιν πέθανε και ο πατέρας του. Μολονότι επιθυμούσε να πάει στο πανεπιστήμιο, τελικά υπέκυψε στις πιέσεις των κηδεμόνων του και μπήκε στο Αυγουστινιανό μοναστήρι της πόλεως Στέυν. Εκεί συνέχισε τις σπουδές του στα Λατινικά, στις κλασσικές γλώσσες και στους εκκλησιαστικούς πατέρες. Γρήγορα, ωστόσο, αντιπάθησε αυτό τον τρόπο ζωής. Έτσι, σε ηλικία εικοσιέξι χρονών, βρήκε την ευκαιρία να εγκαταλείψει το μοναστήρι και να γίνει γραμματέας του επισκόπου Ερρίκου του Μπέργκεν, στο Καμπραί της Γαλλίας. Σύντομα, μετά, μπόρεσε να συνεχίσει τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο του Παρισιού. Αλλά ήταν συχνά άρρωστος και η υγεία του ήταν κακή σ’ όλη του τη ζωή.

Το 1499 δέχτηκε μια πρόσκληση να επισκεφθεί την Αγγλία. Εκεί συνάντησε τον Τόμας Λωρ, τον Τζων Κόλετ και άλλους θεολόγους στο Λονδίνο, οι οποίοι τον ενθάρρυναν στην απόφαση να ασχοληθεί με Βιβλικές μελέτες. Για να καταλάβει το άγγελμα της Βίβλου καλύτερα, ασχολήθηκε εντατικά με τη μελέτη των Ελληνικών, ωσότου μπορούσε να τα διδάσκει και σε άλλους.

Στη διάρκεια αυτού του καιρού έγραψε μια πραγματεία με τίτλο Εγχειρίδιο του Χριστιανού Στρατιώτη, στην οποία συμβούλευε τους νεαρούς Χριστιανούς να μελετούν τη Βίβλο, λέγοντας: «Δεν υπάρχει τίποτα που μπορείτε να πιστεύετε με μεγαλύτερη βεβαιότητα απ’ αυτά που διαβάζετε σ’ αυτά τα γραπτά.»

Προσπαθώντας να τα βγάλει πέρα οικονομικά και προσπαθώντας επίσης ν’ αποφύγει την πανούκλα, ο Έρασμος πήγε στη Λουβαίν, στο Βέλγιο, το 1504. Καθώς επισκεπτόταν το μοναστήρι του Παρκ, ανακάλυψε στη βιβλιοθήκη ένα χειρόγραφο με τίτλο Σχόλια Πάνω στην Καινή Διαθήκη του Ιταλού λογίου Λορέντζο Βάλλα. Αυτή η συγκέντρωση σημειώσεων για το κείμενο της Λατινικής Βουλγάτας των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών κέντρισε το ενδιαφέρον του για την κριτική μελέτη του κειμένου, η οποία ασχολείται με συγκρίσεις αρχαίων μεταφράσεων και χειρογράφων της Βίβλου για να καθοριστεί το αρχικό της περιεχόμενο. Ο Έρασμος αποφάσισε να εργαστεί για να αποκαταστήσει το αρχικό κείμενο της Βίβλου.

Κατόπιν ο Έρασμος επισκέφτηκε την Ιταλία και κατόπιν ξεκίνησε πάλι για την Αγγλία. Καθώς περνούσε τις Άλπεις θυμήθηκε πάλι τη συνάντησή του με τον Τόμας Μωρ, και κάνοντας σκέψεις για τη σημασία του ονόματός του (ο Έρασμος κάνει ένα λογοπαίγνιο συσχετίζοντας το Μωρ με τις λέξεις μωρός, που σημαίνει ανόητος, και τη μωρία) υποκινήθηκε να γράψει μια σάτιρα, που την ονόμασε Μωρίας Εγκώμιον. Σ’ αυτή τη σάτιρα, η ανοησία προσωποποιείται και εισδύει σε κάθε τομέα της ζωής, αλλά πουθενά η ανοησία δεν είναι πιο φανερή όσο ανάμεσα στους θεολόγους και στους κληρικούς. Με τον τρόπο αυτό, εξέθετε τις καταχρήσεις των κληρικών, μια από τις κύριες αιτίες της Μεταρρυθμίσεως, που τώρα σιγόβραζε. «Όσο για τους πάπες,» έγραψε, «αν ισχυρίζονται ότι είναι διάδοχοι των αποστόλων, πρέπει να κάνουν τα ίδια πράγματα που έκαναν και οι προκάτοχοί τους.» Αλλά αντί να το κάνουν αυτό, παρατήρησε, αυτοί νομίζουν ότι «το να διδάσκουν τους ανθρώπους είναι πολύ κουραστικό· το να μεταφράζουν την Αγία Γραφή είναι σαν να εισβάλουν στο προνόμιο των δασκάλων· το να προσεύχονται είναι πολύ ανιαρό.» Δεν είναι παράξενο που για τον Έρασμο ειπώθηκε ότι είχε «μια ασύγκριτη δύναμη εκφράσεως»!

Δημοσιεύοντας το Πρώτο Ελληνικό Κείμενο

Ενώ δίδασκε Ελληνικά στο Πανεπιστήμιο Καίμπριτζ στην Αγγλία για ένα διάστημα, ο Έρασμος συνέχιζε το έργο του να διορθώσει το κείμενο των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών. Ένας φίλος, ο Μάρτιν Ντόρπιους, προσπάθησε να τον πείσει ότι η Λατινική μετάφραση δεν χρειαζόταν διόρθωση από τα Ελληνικά. Ήταν ποτέ δυνατό, ισχυρίστηκε ο Ντόρπιους, «ολόκληρη η Καθολική Εκκλησία να έκανε λάθος τόσους αιώνες, που πάντοτε χρησιμοποιούσε και ενέκρινε αυτή τη μετάφραση;» Ο Τόμας Μωρ συμφώνησε με τον Έρασμο στην απάντηση σ’ αυτές τις επικρίσεις, τονίζοντας την ανάγκη για ένα ακριβές Βιβλικό κείμενο στις αρχικές γλώσσες.

Στη Βασιλεία της Ελβετίας, ένας τυπογράφος, ο Γιοχάνες Φρόμπεν, παρότρυνε τον Έρασμο να επισπεύσει τη συμπλήρωση του έργου του. Είχε ακούσει ότι ο Καρδινάλιος Ξιμένης του Τολέδο της Ισπανίας, εργαζόταν πάνω σε μια Ελληνική και μια Λατινική Καινή Διαθήκη το 1514, αλλά είχε καθυστερήσει την έκδοση ωσότου συμπληρωθεί ολόκληρη η Γραφή. Τελικά εκδόθηκε με την ονομασία Κομπλουτιανή Πολύγλωττος το 1522. Η έκδοση του Έρασμου δημοσιεύτηκε το 1516, και ήταν η πρώτη φορά που εκδιδόταν ένα κείμενο της «Καινής Διαθήκης» στην αρχική Ελληνική γλώσσα.

Η βιασύνη με την οποία είχε συμπληρωθεί σήμαινε ότι περιείχε πολλά λάθη. Περισσότερο από κάθε άλλον αυτό το κατάλαβε ο Έρασμος, και σε μεταγενέστερες εκδόσεις διόρθωσε όσα απ’ αυτά τα λάθη μπορούσε. Τόσο ο Λούθηρος όσο και ο Ουίλλιαμ Τύντεϊλ χρησιμοποίησαν αυτές τις εκδόσεις για τις δικές τους μεταφράσεις της Γραφής στα Γερμανικά και στα Αγγλικά. Αυτή ήταν η ελπίδα και η επιθυμία του Έρασμου, γι’ αυτό και στον πρόλογο του τόμου του για το Ελληνικό κείμενο έγραψε: «Θα ήθελα να μεταφραστούν αυτά τα λόγια σ’ όλες τις γλώσσες. . . . Θα ήθελα να τα τραγουδάει το αγόρι που οργώνει καθώς ακολουθεί το άροτρό του.» Όσο κι’ αν το κείμενο του Έρασμου ήταν ατελές, ξεκίνησε τη σπουδαία εργασία της κριτικής του κειμένου, που οδήγησε σε ακριβείς μεταφράσεις της Γραφής στους καιρούς μας.

Ωστόσο, δεν καλωσόρισαν όλοι αυτή την έκδοση. Μερικές από τις σημειώσεις του Έρασμου επέκριναν πολύ τους κληρικούς. Για παράδειγμα πάρτε το εδάφιο Ματθαίος 16:18, όπου λέει: «Συ είσαι Πέτρος, και επί της πέτρας ταύτης θέλω οικοδομήσει την εκκλησίαν μου.» (Ντουαί) Ο Έρασμος εκφράζει την έκπληξή του που αυτά τα λόγια εφαρμόστηκαν αποκλειστικά στον πάπα και απορρίπτει εντελώς τα πρωτεία του Πέτρου. Αυτή ήταν μια θαρραλέα δήλωση σ’ ένα τόμο που ήταν αφιερωμένος στον πάπα. Δεν είναι λοιπόν παράξενο που πολλά από τα συγγράμματα του Έρασμου είχαν απαγορευτεί, ακόμη και στα πανεπιστήμια.

Το ότι ο Έρασμος ενδιαφερόταν βαθιά για την κατανόηση του Λόγου του Θεού φαίνεται από ένα έργο του που γράφτηκε το 1519 και είχε τίτλο Αρχές Αληθινής Θεολογίας (συντομευμένα Η Λογική). Αυτό εκθέτει τη μέθοδό του για τη μελέτη της Βίβλου, με μια σειρά από κανόνες για την ερμηνεία της. Μερικά απ’ αυτά που περιλαμβάνουν οι κανόνες είναι ποτέ να μη βγάζεις ένα εδάφιο από τα συμφραζόμενά του, ούτε έξω από τη σειρά σκέψεως του συγγραφέα. Έβλεπε την ενότητα της Αγίας Γραφής σαν σύνολο. Γι’ αυτό η ερμηνεία έρχεται μέσα από τη Γραφή, ισχυρίστηκε, και δεν επιβάλλεται από έξω.—Παράβαλε Γένεσις 40:8.

Ο Έρασμος και ο Λούθηρος

Το 1518 ο Έρασμος έγραψε μια πραγματεία που ονομάστηκε Υποδείγματα Συνήθων Συνομιλιών, η οποία και πάλι χτυπούσε τις διαφθορές της Εκκλησίας και των μοναστηριών. Ακριβώς τον προηγούμενο χρόνο, ο Μαρτίνος Λούθηρος είχε καρφώσει θαρραλέα τις ενενήντα πέντε θέσεις του πάνω στην πόρτα της εκκλησίας στη Βιττεμβέργη, διαμαρτυρόμενος για τα συγχωροχάρτια, που είχαν γίνει σκάνδαλο σε πολλές χώρες. Για ένα διάστημα φαινόταν πως ο Έρασμος και ο Λούθηρος θα ενώνονταν για να φέρουν τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις. Αλλά οι γνώμες τους για το πώς να το επιτύχουν αυτό ήταν ριζικά διαφορετικές. Δεν πέρασε πολύς καιρός και ο Λούθηρος άρχισε να κατακρίνει τον Έρασμο διότι ο τελευταίος ήταν μετριοπαθής και ήθελε να εργαστούν με ειρηνικούς τρόπους μέσα από την Εκκλησία. Μπορεί να λεχθεί ότι ο Έρασμος σκεφτόταν και έγραφε, ενώ ο Λούθηρος δρούσε.

Η ρήξη ήρθε τελικά το 1524 όταν ο Έρασμος έγραψε ένα δοκίμιο με τίτλο Περί Ελευθερίας Βουλήσεως. Ο Λούθηρος απέρριψε την ιδέα ότι ο άνθρωπος είχε ελεύθερη βούληση, αλλά ο Έρασμος σκέφθηκε ότι αυτό θα έκανε τον Θεό άδικο, διότι θα σήμαινε ότι ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να ενεργήσει μ’ έναν τρόπο που θα κατέληγε στη σωτηρία του.

Καθώς η Μεταρρύθμιση επικρατούσε στην Ευρώπη, οι περιστάσεις ανάγκασαν πολλούς από τους ηγέτες της να αποχωριστούν από την Καθολική Εκκλησία. Μολονότι δεν είχαν προβλέψει τις συνέπειές της, αυτοί προχώρησαν στο μονοπάτι που είχαν διαλέξει, με αποτέλεσμα πολλές φορές το θάνατό τους. Αλλά ο Έρασμος αποσύρθηκε απ’ αυτή τη διαμάχη, και μάλιστα αρνήθηκε τη θέση του καρδιναλίου, παραδεχόμενος σε μια περίπτωση ότι αν θα δοκιμαζόταν, ίσως να έπεφτε σαν τον Πέτρο. (Ματθαίος 26:69-75) Προσπάθησε να τηρήσει μια μέση οδό. Έτσι ενώ η Ρώμη θεωρούσε τα συγγράμματά του αιρετικά και τα έβαζε στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων, πολλοί μεταρρυθμιστές τον κατάγγειλαν σαν έτοιμο να συμβιβαστεί για να σωθεί. Ο Έρασμος που ήταν ευαίσθητος σε κάθε επίκριση, αλλά και του άρεσε να τον επαινούν, ήταν συχνά πολύ προσεχτικός, φοβούμενος τις συνέπειες οποιασδήποτε ρήξεως με τη Ρώμη.

Οι σχέσεις του Έρασμου με τη Μεταρρύθμιση έχουν συνοψιστεί ως εξής: «Ήταν μεταρρυθμιστής ωσότου η Μεταρρύθμιση έγινε μια φοβερή πραγματικότητα· διακωμωδούσε τις διδασκαλίες της παπωσύνης ωσότου αυτές άρχισαν να καταρρέουν· διέδιδε τις Γραφές ωσότου οι άνθρωποι επιδόθηκαν στη μελέτη και στην εφαρμογή τους· υποτιμούσε τους τυπικισμούς της θρησκείας ωσότου όλοι κατανόησαν την πραγματική τους αξία· με λίγα λόγια, ήταν ένας μορφωμένος, ευφυής, αγαθός, αξιαγάπητος, δειλός, αναποφάσιστος άνθρωπος, ο οποίος ενώ έπαιρνε την ευθύνη άφηνε σ’ άλλους τη δόξα να λυτρώσουν το ανθρώπινο μυαλό από τη δουλεία χιλιάδων χρόνων. Το χάσμα ανάμεσα στη δική του καριέρα και στην καριέρα του Λουθήρου διαρκώς μεγάλωνε, ωσότου τελικά κινήθηκαν σε αντίθετες κατευθύνσεις, και αντιμετώπισε ο ένας τον άλλο με αμοιβαία εχθρότητα.»—Έντιμπουργκ Ρηβιού, LXIII, 302.

Οι μεταρρυθμιστές δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν μεταξύ τους για τα δόγματα και την εφαρμογή τους, κι’ έτσι οι αλλαγές που έγιναν τον δέκατο έκτο αιώνα, δεν μπόρεσαν να ξεριζώσουν μερικές από τις βασικές παραδόσεις που είχαν αποκρύψει την αλήθεια του Λόγου του Θεού για αιώνες. Αλλά οι πρόοδοι που έγιναν στο να δώσουν τη Βίβλο στον κοινό λαό, συνεχίστηκαν από τον καιρό εκείνο ως το σημερινό. Από τους αγώνες εκείνους, στους οποίους ο Έρασμος είχε παίξει κάποιο ρόλο, προήλθαν αξιόπιστες και ακριβείς μεταφράσεις της Βίβλου.

Έτσι, σήμερα το ‘αγόρι που οργώνει’ μπορεί να πάρει τη Βίβλο, τουλάχιστον ένα μέρος της, σχεδόν σε κάθε γλώσσα και να ευφρανθεί να μάθει για το μεγάλο σκοπό του Θεού για το ανθρώπινο γένος. Οι Γραφές μάς ενθαρρύνουν θερμά να κάνουμε κι εμείς το ίδιο. Όπως λέει στον Ψαλμό 1:2, 3 σχετικά με τον δίκαιο: «Εν τω νόμω του Κυρίου είναι το θέλημα αυτού, και εν τω νόμω αυτού μελετά ημέραν και νύκτα. Και θέλει είσθαι ως δένδρον πεφυτευμένον παρά τους ρύακας των υδάτων, το οποίον δίδει τον καρπόν αυτού εν τω καιρώ αυτού, και το φύλλον αυτού δεν μαραίνεται· και πάντα, όσα αν πράττη, θέλουσιν ευοδωθή.» Είθε να μην περάσει ποτέ μια μέρα χωρίς να ευφρανθούμε στον Λόγο του Θεού.

[Υποσημειώσεις]

Πραγματικά, επειδή το χειρόγραφό του για την Αποκάλυψη, ήταν ημιτελές ο Έρασμος απλώς ξαναμετάφρασε τα εδάφια που έλειπαν από τη Λατινική «Βουλγάτα» στα Ελληνικά.

• Αναδημοσίευση από τη ΣΚΟΠΙΑ 15 Ιανουαρίου 1983

Η αφορμή ήταν ο παππούς Διονύσης... Τελευταία έχει βαρύνει πολύ. Στο σπίτι κυκλοφορεί με το πι και δεν έχει πια αντοχές να βγει έξω… Ξέρουμε όμως ότι του αρέσει πολύ. Έτσι χθες τον πήραμε και βγήκαμε μια βόλτα στην Πάρνηθα, στην ταβέρνα του φίλου του, Κώστα Πολύζου που τον προσέχει σαν τα μάτια του.


Το είπαμε και στους φίλους μας Άρη και Χάρις. Κι εκείνοι ήρθαν μαζί μας για παρέα. Και περάσαμε όμορφα. Ο Άρης με βοήθησε στο να πάμε τον παππού Διονύση από το αυτοκίνητο στο τραπέζι μας, μέσα στην ταβέρνα. Ας είναι καλά… Δυσκολεύεται πια να κάνει, έστω και μερικά βήματα μόνος του.


Απέφυγα συνειδητά να βγάλω φωτογραφίες μέσα από την ταβέρνα αν και τα εδέσματα ήταν προκλητικά… Προτιμήσαμε μετά το φαγητό να αφήσουμε τον παππού Διονύση στο αυτοκίνητο, να πάρει έναν υπνάκο κι εμείς περπατήσαμε λίγο μέσα στις συστάδες του δάσους… Από εδώ είναι οι φωτογραφίες που τραβήξαμε.


Δεν έχει βρέξει ακόμα πολύ και η γης είναι ξερή. Το βλέπετε. Βέβαια με τις χθεσινές βροχές και αν βγάλει μερικές και τις επόμενες ημέρες του Οκτώβρη (που θα βγάλει, θα δεις) θα πρασινίσει ο τόπος. Η ομορφιά όμως του βουνού είναι πάντα ξεχωριστή κι εμείς την απολαύσαμε.


Ο Άρης βρήκε τα πρώτα κυκλάμινα για τη σύζυγο του, τη Χάρις. Ψάξαμε κι εμείς και βρήκαμε ένα ματσάκι… Άργησαν λίγο να βγουν, αλλά σύντομα θα γεμίσει ο τόπος. Τα πήραμε στο σπίτι. Και τα άγρια κυκλάμινα έχουν μια ξεχωριστή ομορφιά. Άσε που είναι γεμάτα θύμισες ως προς τον τρόπο και τον τόπο που τα βρήκαμε.


Όμως στη βόλτα είναι μια καλή ευκαιρία και για κουβέντα… Και οι φιλενάδες, πάντα έχουν κάτι να πουν. Δεν ήμασταν αδιάκριτοι… Όσο και αν το ζουζούνι της δημοσιογραφίας υπάρχει, προσπαθούμε να το πνίξουμε και μερικές φορές τα καταφέρνουμε. Πιο πολύ μας άρεσε ο τρόπος που μιλάνε κι αυτόν προσπαθούμε να αποτυπώσουμε στη φωτογραφία.


Όταν είναι κανείς καλά, βγαίνει στο χαμόγελο του προσώπου μας… Ναι, η φωτογραφία που τράβηξε χθες η Χάρις, στη βόλτα μας ήταν μοναδική και την ευχαριστούμε γι’ αυτό. Χρειάζεται κάποιες στιγμές να χαλαρώνει κανείς… Και η χθεσινή Κυριακή, ήταν μια καλή ευκαιρία για κάτι τέτοιο… Από σήμερα ξανά πίσω στη δουλειά.

Ο καιρός ζει το δικό του δράμα… Να, χθες ήταν μια χαρά… Και ξαφνικά λίγο πριν πέσουμε για ύπνο, άρχισε να βρέχει… Δυνατά! Το βλέπαμε στο φως της λάμπας του δρόμου της Κλειούς. Και φύσαγε ένας αέρας, δυνατός. Εμείς κοιμηθήκαμε ήσυχα… Αλλά αυτός έκανε τις καταστροφές του.


Όπως εδώ, στο Δημοτικό Κολυμβητήριο της Κολοκυνθούς (Ιφιγενείας & Λεάνδρου, Αθήνα) Πρωί – πρωί μετά την ανάρτηση που κάνω, είδα τις φωτογραφίες στον τοίχο της Χαρά Μανιωλιουδάκη, προέδρου της 4^ης Δημοτικής Κοινότητας, προς τιμήν της ήταν εκεί από πολύ νωρίς το πρωί…


Λίγο πριν το μεσημέρι τα καταφέραμε και πήγαμε μια βόλτα από εκεί… Βρισκόμασταν για άλλη δουλειά, κοντά. Όντως η κατάσταση όπως την είδαμε στη στέγη του κολυμβητηρίου, πίσω και δεξιά, είναι όλη πεσμένη. Πόσο δυνατός πρέπει να ήταν ο αέρας για να κάνει τόση καταστροφή;


Προς έκπληξη μας είχαν κινητοποιηθεί οι υπηρεσίες του δήμου Αθηναίων από νωρίς για να περιφράξουν με κορδέλες το χώρο για τους περαστικούς. Ο καιρός βέβαια στο μεταξύ είχε φτιάξει. Ένας ήλιος, χαρούμενος, κορόιδευε την αγωνία μας για όλα όσα είχαν συμβεί τη νύχτα…


Στο μεταξύ συνεργεία της καθαριότητας του δήμου Αθηναίων έπλεναν με τα πιεστικά μηχανήματά τους στην κεντρική είσοδο του κολυμβητηρίου. Ή πολύ μεγάλη θα πρέπει να ήταν η ζημιά ή τα ανακλαστικά των υπηρεσιών του δήμου λειτούργησαν άμεσα. Αν συνέβη το δεύτερο, τους αξίζουν τα μπράβο μας.


Διότι, πώς να το κάνουμε, είναι ωραίο να βλέπεις πως ο δήμος τον οποίο ακριβοπληρώνουμε, ως κάτοικοι της περιοχής, κινητοποιείται όταν χρειάζεται προκειμένου να αποκαταστήσει με τις υπηρεσίες του τις ζημιές που έκανε τα χθεσινό ανεμοτσάπουρο…


Εμείς βλέπουμε εδώ μερικά κομμένα δέντρα που κόπηκαν από τις υπηρεσίες του δήμου Αθηναίων, όπως ακούσαμε στα βραδινά δελτία ειδήσεων… Ναι, είχαν θέμα στα δελτία τους το κολυμβητήριο της Κολοκυνθούς στον Κολωνό!… Αλλά στην Αϊτή τα πράγματα ήταν πολύ πιο πολύπλοκα…


Ο φονικός τυφώνας, αφού άφησε πίσω του τουλάχιστον 842 νεκρούς στην Αϊτή, σύμφωνα με νεώτερο απολογισμό, «χτύπησε» και στις ΗΠΑ, με την ταχύτητα των ανέμων να «πέφτει» στα 190 χιλιόμετρα/ώρα και να υποβαθμίζεται στην κατηγορία 3 - Περίπου 2.000.000 άνθρωποι έχουν εγκαταλείψει τις εστίες τους - Μία 58χρονη νεκρή

Ήταν 13 Σεπτεμβρίου 1540. Η αστυνομία έκανε έρευνα στο σπίτι του Κολάν Πελάνκ. Σε ένα μυστικό δωμάτιο, ανακάλυψαν κάποια ύποπτα έγγραφα, μεταξύ αυτών και ένα μεγάλο βιβλίο. Στη δεύτερη σελίδα ήταν γραμμένο: «Π. Ρομπέρ Ολιβετανός, ο ταπεινός, ασήμαντος μεταφραστής». Επρόκειτο για μια Αγία Γραφή των Βαλδένσιων! Ο Κολάν Πελάνκ συνελήφθη, καταδικάστηκε ως αιρετικός και κάηκε ζωντανός.

Εκείνη την εποχή στη Γαλλία, όπως και αλλού στην Ευρώπη, η Καθολική Εκκλησία καταδίωκε τους Μεταρρυθμιστές προσπαθώντας να ξεριζώσει τις «ύπουλες» διδασκαλίες τους. Ένας Μεταρρυθμιστής, ο δυναμικός Γκιγιόμ Φαρέλ, ήταν αποφασισμένος να μεταστρέψει το γαλλόφωνο κόσμο στις απόψεις του Μαρτίνου Λούθηρου, πρωταγωνιστή της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης. Ο Φαρέλ, που καταγόταν από την επαρχία Ντοφινέ της νοτιοανατολικής Γαλλίας, ήξερε ότι η έντυπη ύλη ήταν σημαντικό όπλο στη μάχη των ιδεών. Για να φέρει σε πέρας την αποστολή του, χρειαζόταν αποθέματα φυλλαδίων και πραγματειών, καθώς και Γραφές. Ποιος, όμως, θα χρηματοδοτούσε ένα τέτοιο εγχείρημα; Ο Φαρέλ στράφηκε στους Βαλδένσιους, μια ανεξάρτητη θρησκευτική ομάδα αφοσιωμένη στο κήρυγμα της Γραφής.

Σύνοδος στο Σανφοράν

Στα μέσα Σεπτεμβρίου του 1532, οι Βαλδένσιοι μπαρμπ (πάστορες) συγκάλεσαν μια σύνοδο στο Σανφοράν, ένα χωριουδάκι κοντά στο Τορίνο της Ιταλίας. Επί αρκετά χρόνια, οι Βαλδένσιοι είχαν επαφές με τους ηγέτες της Μεταρρύθμισης. Γι’ αυτό, προσκάλεσαν στη σύνοδο τον Φαρέλ και μερικούς άλλους. Ήθελαν να μάθουν αν οι διδασκαλίες τους συμφωνούσαν με αυτές που κήρυτταν ο Λούθηρος και οι οπαδοί του.

Στο Σανφοράν, η ρητορική δεινότητα του Φαρέλ αποδείχτηκε πειστική. Όταν οι Βαλδένσιοι μπαρμπ τού έδειξαν τις παλιές χειρόγραφες Γραφές τους στη δική τους διάλεκτο, εκείνος τους έπεισε να χρηματοδοτήσουν την εκτύπωση μιας Γραφής στη γαλλική. Αντίθετα από τη μετάφραση του Λεφέβρ ντ’ Ετάπλ το 1523, η οποία βασιζόταν στη λατινική, η νέα μετάφραση θα γινόταν από το εβραϊκό και το ελληνικό κείμενο. Αλλά ποιος ήταν σε θέση να κάνει αυτή την εργασία;

Ο Φαρέλ γνώριζε τον κατάλληλο άνθρωπο. Τον έλεγαν Πιερ Ρομπέρ, αλλά ήταν γνωστός ως Ολιβετάν. Επρόκειτο για έναν νεαρό δάσκαλο γεννημένο στην περιοχή της Πικαρδίας, στη βόρεια Γαλλία. Ο Ολιβετάν, ξάδελφος του Ιωάννη Καλβίνου, ήταν από τους πρώτους Μεταρρυθμιστές και αξιόπιστο άτομο. Επίσης, είχε μελετήσει επιμελώς τις γλώσσες της Γραφής επί αρκετά χρόνια στο Στρασβούργο.

Όπως ο Φαρέλ και πολλοί άλλοι, έτσι και ο Ολιβετάν είχε καταφύγει στην Ελβετία. Οι φίλοι του τον παρακαλούσαν να αναλάβει τη μετάφραση. Εκείνος, αφού αρνήθηκε επανειλημμένα, τελικά δέχτηκε να μεταφράσει τη Γραφή «σύμφωνα με την εβραϊκή και την ελληνική γλώσσα στη γαλλική». Παράλληλα, οι Βαλδένσιοι συνεισέφεραν 500 από τις 800 χρυσές κορώνες που απαιτούνταν για την εκτύπωση—ολόκληρη περιουσία!

Η Κουρούνα και το Αηδόνι

Στις αρχές του 1534, ο Ολιβετάν απομονώθηκε στις Άλπεις και άρχισε να εργάζεται τριγυρισμένος από τους «σιωπηλούς δασκάλους» του, τα βιβλία του. Κάθε σύγχρονος λόγιος θα ζήλευε τη βιβλιοθήκη του, η οποία περιλάμβανε μεταφράσεις της Γραφής στη συριακή, στην ελληνική και στη λατινική, ραβινικά σχολιολόγια, γραμματικές της χαλδαϊκής και πολλά άλλα βιβλία. Το σπουδαιότερο ήταν ότι ο Ολιβετάν διέθετε κάποια έκδοση του πρωτότυπου εβραϊκού κειμένου της Γραφής η οποία είχε τυπωθεί εκείνη την εποχή στη Βενετία.

Ο Ολιβετάν βάσισε την απόδοσή του για την κοινώς αποκαλούμενη Καινή Διαθήκη στο γαλλικό κείμενο του Λεφέβρ ντ’ Ετάπλ, μολονότι σε πολλές περιπτώσεις έλαβε υπόψη και το ελληνικό κείμενο του Ολλανδού λογίου Έρασμου. Συχνά αποφάσιζε ποια λέξη θα χρησιμοποιούσε έχοντας ως στόχο την αποδυνάμωση του Καθολικισμού. Για παράδειγμα, προτίμησε τον όρο «μυστικό» αντί για τον όρο «μυστήριο» και τον όρο «εκκλησία» αντί για τον όρο «ναός».

Όσον αφορά αυτό που πολλοί ονομάζουν Παλαιά Διαθήκη, ο Ολιβετάν ήταν αποφασισμένος να αποδώσει το πρωτότυπο εβραϊκό κείμενο κατά λέξη. Έλεγε αστειευόμενος ότι το να μεταφράζει κάποιος το εβραϊκό κείμενο στη γαλλική ήταν σαν «να μαθαίνει στο μελωδικό αηδόνι να κρώζει όπως η βραχνή κουρούνα»!

Στο εβραϊκό κείμενο, ο Ολιβετάν συνάντησε χιλιάδες φορές το θεϊκό όνομα με τη μορφή του Τετραγράμματου. Επέλεξε να το μεταφράσει «Ο Αιώνιος», μια έκφραση που έγινε μεταγενέστερα κοινή στις γαλλικές Προτεσταντικές μεταφράσεις της Γραφής. Σε αρκετές περιπτώσεις, όμως, επέλεξε την απόδοση «Ιεχωβά», όπως στο εδάφιο Έξοδος 6:3.

Είναι εντυπωσιακό ότι στις 12 Φεβρουαρίου 1535, ύστερα από περίπου μόλις έναν χρόνο, ο μεταφραστής ανήγγειλε την ολοκλήρωση του έργου του! Εφόσον, όπως παραδέχτηκε, είχε «ήδη σηκώσει για πολύ καιρό ολομόναχος αυτόν το ζυγό [της μετάφρασης]», προφανώς το έτος 1534/1535 αποτέλεσε το αποκορύφωμα μιας συνεχιζόμενης, επίπονης διαδικασίας. «Έκανα ό,τι καλύτερο μπορούσα», είπε με μετριοφροσύνη ο μεταφραστής. Το μόνο που απέμενε τώρα ήταν η εκτύπωση της πρώτης γαλλικής Γραφής η οποία είχε μεταφραστεί με τις πρωτότυπες γλώσσες υπόψη.

Στο Εργαστήριο του Πιρό

Τώρα εμφανίστηκε στο προσκήνιο ο Πιερ ντε Βινγκλ, ο επονομαζόμενος Πιρό Πικάρ, φίλος του Φαρέλ και Μεταρρυθμιστής τυπογράφος. Όταν η Καθολική Εκκλησία τον έδιωξε από τη Λυών, εγκαταστάθηκε στο Νεσατέλ της Ελβετίας, το 1533. Με χρήματα των Βαλδένσιων, άρχισε να τυπώνει πολλά «ανατρεπτικά» έντυπα. Για παράδειγμα, στο εργαστήριό του τυπώθηκαν τοιχοκόλλητες ανακοινώσεις κατά της Θείας Λειτουργίας, μερικές από τις οποίες έφτασαν ως τον Φραγκίσκο Α΄, τον Καθολικό βασιλιά της Γαλλίας.

Ο ντε Βινγκλ έθεσε και πάλι τα πιεστήριά του σε λειτουργία—αυτή τη φορά για να τυπώσει Γραφές! Για την επίσπευση της διαδικασίας, τέσσερα ή πέντε άτομα εργάζονταν σε καθένα από τα δύο πιεστήρια, τοποθετώντας τα τυπογραφικά στοιχεία και τυπώνοντας τα φύλλα. Τελικά, «το έτος 1535, την 4η ημέρα του Ιουνίου», ο ντε Βινγκλ υπέγραψε τη σελίδα του τυπογράφου στη Γραφή του Ολιβετάν. Στον πρόλογό του, ο μεταφραστής αφιέρωσε το έργο του στους δύστυχους πιστούς οι οποίοι ήταν «συντετριμμένοι και καταβαρημένοι» από «μάταιες παραδόσεις».

Το τελικό αποτέλεσμα αποδείχτηκε αντάξιο όλων των προσδοκιών. Το ωραίο και απλό γαλλικό κείμενο, το οποίο αναδείκνυαν οι ευανάγνωστοι και κομψοί γοτθικοί χαρακτήρες, σχημάτιζε δύο στήλες και χωριζόταν σε κεφάλαια και παραγράφους. Οι περιθωριακές σημειώσεις μαρτυρούν ότι ο μεταφραστής ήταν σπουδαίος λόγιος. Το έργο είναι επίσης εμπλουτισμένο με εισαγωγικά σχόλια, παραρτήματα, πίνακες και ποιήματα. Στο τέλος του τόμου, μια σύντομη ομοιοκατάληκτη ακροστιχίδα αποκαλύπτει ότι «οι Βαλδένσιοι, κήρυκες του Λόγου του Θεού, έδωσαν αυτόν το θησαυρό στα χέρια του λαού».

Αριστούργημα … και Αποτυχία

Το έργο του Ολιβετάν, που υπήρξε άλλοτε αντικείμενο χλευασμού, αναγνωρίζεται σήμερα ομόφωνα ως πραγματικά αριστουργηματικό λόγιο έργο. Επιπλέον, το κείμενό του αποτέλεσε τη βάση για τις Προτεσταντικές μεταφράσεις της Γραφής επί τρεις αιώνες.

Μολονότι τυπώθηκαν περίπου χίλια αντίτυπα της Γραφής του Ολιβετάν, δεν πουλήθηκαν πολλά, αφενός επειδή δεν υπήρχε δίκτυο διανομής, αφετέρου δε επειδή εκείνη την εποχή η ίδια η γαλλική γλώσσα άλλαζε ταχύτατα. Εκτός αυτού, ένας ογκώδης τόμος βάρους 5 κιλών δεν ήταν ό,τι καλύτερο για τους περιοδεύοντες κήρυκες ή για όσους διάβαζαν στα κρυφά.

Παρότι ένα αντίτυπο είχε φτάσει μέχρι το σπίτι του Κολάν Πελάνκ στη Γαλλία, όπως αναφέρθηκε στην αρχή του άρθρου, η Γραφή του Ολιβετάν αποτέλεσε στην ουσία εμπορική αποτυχία. Το 1670, σχεδόν ενάμιση αιώνα αργότερα, υπήρχε ακόμη απούλητο ένα αντίτυπο σε κάποιο βιβλιοπωλείο της Γενεύης.

«Ανώνυμος από Πουθενά»

Αφού επιτέλεσε την αποστολή του, ο Ολιβετάν πέρασε και πάλι στην αφάνεια. Χρησιμοποιώντας πλαστά ονόματα, αναθεώρησε την Καινή Διαθήκη του και τμήματα της Παλαιάς Διαθήκης. Επίσης, αφοσιώθηκε στο άλλο πάθος του—τη διδασκαλία. Όντας στοχαστικός εκπαιδευτικός, επιμελήθηκε εκ νέου το έργο του Διδασκαλία των Παιδιών (Instruction des enfans), ένα βιβλίο για νεαρά άτομα που περιείχε ηθικά διδάγματα και αποτελούσε αναγνωστικό της γαλλικής βασισμένο εξ ολοκλήρου στις Γραφές. Ανάμεσα στα ψευδώνυμα που υιοθέτησε ήταν και το Μπελισέμ ντε Μπελιμακόμ, που σημαίνει «Ανώνυμος από Πουθενά».

Ο Ολιβετάν πέθανε το 1538, λίγο πάνω από τα 30 του, ενδεχομένως στη Ρώμη. Ελάχιστοι σήμερα γνωρίζουν τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξε αυτός ο νεαρός λόγιος από την Πικαρδία στην κυκλοφορία της γαλλικής Γραφής. Το όνομά του σπάνια εμφανίζεται σε λεξικά, ή και καθόλου. Αυτό πιθανότατα θα προτιμούσε και ο «ταπεινός, ασήμαντος μεταφραστής» Λουί Ρομπέρ, ο επονομαζόμενος Ολιβετάν!

[Υποσημειώσεις]

Για πληροφορίες σχετικά με το πώς οι Βαλδένσιοι αφομοιώθηκαν από τη Μεταρρύθμιση, βλέπε ΣΚΟΠΙΑ 15 Μαρτίου 2002, σελίδες 20-23.

Το κανονικό του όνομα ήταν Λουί Ρομπέρ, αλλά υιοθέτησε ως μικρό όνομα το Πιερ. Το παρωνύμιο Ολιβετάν, από τη γαλλική λέξη olive που σημαίνει «ελιά», μπορεί να σχετίζεται με το πολύ ελαιόλαδο που χρησιμοποιούσε ώστε να έχει φως κατά την πολύωρη εργασία του.

• Αναδημοσίευση από το περιοδικό ΣΚΟΠΙΑ της 1 Σεπτεμβρίου 2011