Από τη μετάφραση Νεόφυτου Βάμβα όπου αναφέρεται το όνομα του Θεού Ιεχωβά. Υπήρξε βασικός συντελεστής της Νεοελληνικής Μετάφρασης της Αγίας Γραφής (1850), η οποία προκάλεσε μεγάλη αντίδραση και έντονες προσωπικές επιθέσεις από τους υποστηρικτές της Ορθόδοξης παράδοσης με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Οικονόμο. Ο ίδιος υποστήριζε πως «όστις εμποδίζει την μετάφραση των γραφών κλείει την Βασιλεία του Θεού έμπροσθεν των ανθρώπων και υπόκειται εις “το Ουαί”, εις το οποίο καταδίκασε ο Κύριος ημών τους Γραμματείς και Φαρισαίους».

Κάποιος σημαίνων Αιθίοπας επέστρεφε στην πατρίδα του από την Ιερουσαλήμ. Ενώ ταξίδευε με το άρμα του σε έναν ερημικό δρόμο, διάβαζε μεγαλόφωνα από κάποιον θρησκευτικό ρόλο. Η εξήγηση των όσων διάβαζε του έκανε τέτοια εντύπωση ώστε από τότε και έπειτα άλλαξε η ζωή του. (Πράξεις 8:26-38) Ο άνθρωπος αυτός διάβαζε τα εδάφια Ησαΐας 53:7, 8 από την πρώτη μετάφραση της Αγίας Γραφής—τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα. Αυτό το σύγγραμμα έχει επηρεάσει σε τόσο σημαντικό βαθμό τη διάδοση του αγγέλματος της Γραφής στο διάβα των αιώνων ώστε έχει χαρακτηριστεί ως η Βιβλική μετάφραση που άλλαξε τον κόσμο.

Πότε και υπό ποιες περιστάσεις ετοιμάστηκε η Μετάφραση των Εβδομήκοντα; Γιατί υπήρχε ανάγκη για μια τέτοια μετάφραση; Πόσο χρήσιμη έχει αποδειχτεί ανά τους αιώνες; Υπάρχει κάτι που μπορεί να μας διδάξει η Μετάφραση των Εβδομήκοντα σήμερα;

Έγινε για τους Ελληνόφωνους Ιουδαίους

Το 332 Π.Κ.Χ. όταν ο Μέγας Αλέξανδρος προέλασε στην Αίγυπτο αφού είχε καταστρέψει τη φοινικική πόλη της Τύρου, έγινε δεκτός ως ελευθερωτής. Εκεί ίδρυσε την Αλεξάνδρεια, ένα κέντρο μάθησης του αρχαίου κόσμου. Θέλοντας να διαδώσει τον ελληνικό πολιτισμό στους λαούς των κατακτημένων χωρών, ο Αλέξανδρος εισήγαγε στην αχανή επικράτειά του την κοινή ελληνική γλώσσα.

Τον τρίτο αιώνα Π.Κ.Χ., στην Αλεξάνδρεια υπήρχε ήδη ένας μεγάλος πληθυσμός Ιουδαίων. Πολλοί Ιουδαίοι οι οποίοι μετά τη βαβυλωνιακή εξορία ζούσαν σε διασκορπισμένες παροικίες έξω από την Παλαιστίνη μετανάστευσαν στην Αλεξάνδρεια. Πόσο καλά γνώριζαν εκείνοι οι Ιουδαίοι την εβραϊκή; Η Εγκυκλοπαίδεια (Cyclopedia) των Μακ Κλίντοκ και Στρονγκ δηλώνει: «Είναι πασίγνωστο ότι αφότου οι Ιουδαίοι επέστρεψαν από τη βαβυλωνιακή αιχμαλωσία, έχοντας χάσει σε μεγάλο βαθμό την εξοικείωσή τους με την αρχαία εβραϊκή, οι αναγνώσεις από τα βιβλία του Μωυσή στις συναγωγές της Παλαιστίνης τούς εξηγούνταν στη χαλδαϊκή . . . Οι Ιουδαίοι της Αλεξάνδρειας πιθανώς είχαν ακόμη λιγότερη γνώση της εβραϊκής. Αυτοί γνώριζαν καλύτερα την αλεξανδρινή ελληνική». Προφανώς, το κλίμα που επικρατούσε στην Αλεξάνδρεια ευνοούσε τη μετάφραση των Εβραϊκών Γραφών στην ελληνική.

Ο Αριστόβουλος, Ιουδαίος του δεύτερου αιώνα Π.Κ.Χ., έγραψε ότι μια μετάφραση του εβραϊκού νόμου στην ελληνική ολοκληρώθηκε στη διάρκεια της βασιλείας του Πτολεμαίου του Φιλάδελφου (285-246 Π.Κ.Χ.). Οι απόψεις διαφέρουν ως προς το τι εννοούσε ο Αριστόβουλος μιλώντας περί «νόμου». Μερικοί πιστεύουν ότι αναφερόταν απλώς στην Πεντάτευχο, ενώ άλλοι λένε ότι μπορεί να είχε υπόψη του ολόκληρες τις Εβραϊκές Γραφές.

Όπως και να έχουν τα πράγματα, η παράδοση λέει ότι οι Ιουδαίοι λόγιοι που ασχολήθηκαν με αυτή την πρώτη γραπτή μετάφραση των Γραφών από την εβραϊκή στην ελληνική ήταν μάλλον 72. Αργότερα, άρχισε να χρησιμοποιείται ο στρογγυλοποιημένος αριθμός 70. Γι’ αυτό, το σύγγραμμα ονομάστηκε Μετάφραση των Εβδομήκοντα και ορίζεται από το ελληνικό αριθμητικό σύμβολο Ο΄ (στην αγγλική χρησιμοποιείται το λατινικό αριθμητικό σύμβολο LXX). Στα τέλη του δεύτερου αιώνα Π.Κ.Χ., όλα τα βιβλία των Εβραϊκών Γραφών μπορούσαν να διαβάζονται στην ελληνική. Έτσι λοιπόν, η ονομασία Μετάφραση των Εβδομήκοντα έφτασε στο σημείο να αναφέρεται σε ολόκληρες τις Εβραϊκές Γραφές που ήταν μεταφρασμένες στην ελληνική.

Χρήσιμη τον Πρώτο Αιώνα

Η Μετάφραση των Εβδομήκοντα χρησιμοποιούνταν εκτεταμένα από τους ελληνόφωνους Ιουδαίους πριν από την εποχή του Ιησού Χριστού και των αποστόλων του αλλά και στην εποχή τους. Πολλοί από τους Ιουδαίους και τους προσήλυτους που συγκεντρώθηκαν στην Ιερουσαλήμ την Πεντηκοστή του 33 Κ.Χ. προέρχονταν από τις περιφέρειες της Ασίας, της Αιγύπτου, της Λιβύης, της Ρώμης και της Κρήτης — περιοχές στις οποίες μιλιούνταν η ελληνική. Αναμφίβολα, εκείνοι συνήθιζαν να διαβάζουν από τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα. (Πράξεις 2:9-11) Άρα λοιπόν, αυτή η μετάφραση άσκησε μεγάλη επιρροή στη διάδοση των καλών νέων τον πρώτο αιώνα.

Παραδείγματος χάρη, μιλώντας σε άτομα από την Κυρήνη, την Αλεξάνδρεια, την Κιλικία και την Ασία, ο μαθητής Στέφανος είπε: «Ο Ιωσήφ . . . έστειλε και κάλεσε από εκείνον τον τόπο [τη Χαναάν] τον Ιακώβ τον πατέρα του και όλους τους συγγενείς του, εβδομήντα πέντε ψυχές τον αριθμό». (Πράξεις 6:8-10· 7:12-14) Το εβραϊκό κείμενο στη Γένεση, κεφάλαιο 46, λέει ότι ο αριθμός των συγγενών του Ιωσήφ ήταν εβδομήντα. Η Μετάφραση των Εβδομήκοντα, όμως, αναφέρει εβδομήντα πέντε. Προφανώς, ο Στέφανος παρέθεσε από τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα.—Γένεση 46:20, 26, 27, υποσημείωση στη ΜΝΚ.

Καθώς ο απόστολος Παύλος διέσχιζε τη Μικρά Ασία και την Ελλάδα στη διάρκεια του δεύτερου και του τρίτου ιεραποστολικού του ταξιδιού, κήρυξε σε πολλούς Εθνικούς που φοβούνταν τον Θεό και σε «Έλληνες που λάτρευαν τον Θεό». (Πράξεις 13:16, 26· 17:4) Αυτοί οι άνθρωποι είχαν φτάσει στο σημείο να φοβούνται τον Θεό, δηλαδή να τον λατρεύουν, επειδή είχαν αποκτήσει κάποια γνώση για αυτόν από τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα. Κηρύττοντας σε εκείνους τους ελληνόφωνους, ο Παύλος παρέθετε ή παρέφραζε τμήματα από αυτή τη μετάφραση συχνά.—Γένεση 22:18, υποσημείωση στη ΜΝΚ· Γαλάτες 3:8.

Οι Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές περιέχουν περίπου 320 άμεσες παραθέσεις και συνολικά πιθανόν 890 παραθέσεις και παραπομπές από τις Εβραϊκές Γραφές. Οι περισσότερες από αυτές βασίζονται στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα. Ως αποτέλεσμα, οι παραθέσεις από αυτή τη μετάφραση, και όχι από τα εβραϊκά χειρόγραφα, αποτέλεσαν μέρος των θεόπνευστων Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών. Τι σημαντικό γεγονός ήταν αυτό! Ο Ιησούς είχε προείπει ότι τα καλά νέα της Βασιλείας θα κηρύττονταν σε όλη την κατοικημένη γη. (Ματθαίος 24:14) Για να επιτελεστεί αυτό, ο Ιεχωβά θα έπρεπε να επιτρέψει να μεταφραστεί ο θεόπνευστος Λόγος του στις διάφορες γλώσσες που διαβάζουν οι άνθρωποι παγκόσμια.

Χρήσιμη Σήμερα

Η Μετάφραση των Εβδομήκοντα εξακολουθεί να είναι πολύτιμη σήμερα και χρησιμοποιείται για να αποκαλυφτούν λάθη των αντιγραφέων τα οποία πιθανώς παρεισέφρησαν σε εβραϊκά χειρόγραφα που αντιγράφτηκαν σε μεταγενέστερη εποχή. Λόγου χάρη, η αφήγηση της Γένεσης στο κεφάλαιο 4 και εδάφιο 8 λέει: «Έπειτα από αυτό, ο Κάιν είπε στον Άβελ τον αδελφό του: [“Ας πάμε στον αγρό”]. Ενόσω, λοιπόν, βρίσκονταν στον αγρό, επιτέθηκε ο Κάιν στον Άβελ τον αδελφό του και τον σκότωσε».

Η πρόταση «ας πάμε στον αγρό», η οποία βρίσκεται μέσα σε αγκύλες, δεν υπάρχει στα εβραϊκά χειρόγραφα που χρονολογούνται από το δέκατο αιώνα Κ.Χ. Ωστόσο, υπάρχει σε παλαιότερα χειρόγραφα της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα καθώς και σε μερικές άλλες αρχαίες πηγές. Το εβραϊκό κείμενο έχει τη λέξη που συνήθως εισάγει ομιλία, αλλά δεν ακολουθούν κάποια λόγια. Τι μπορεί να έχει συμβεί; Το εδάφιο Γένεση 4:8 περιέχει δύο διαδοχικές προτάσεις που ολοκληρώνονται με την έκφραση «στον αγρό». Η Εγκυκλοπαίδεια των Μακ Κλίντοκ και Στρονγκ υποστηρίζει: «Το βλέμμα του Εβραίου αντιγραφέα πιθανώς παροδηγήθηκε από την [ίδια] λέξη . . . που ολοκληρώνει τις δύο προτάσεις». Έτσι λοιπόν, ο αντιγραφέας μπορεί να παρέλειψε την πρώτη περίπτωση όπου εμφανίζεται η έκφραση «στον αγρό». Είναι φανερό ότι η Μετάφραση των Εβδομήκοντα, καθώς και άλλα παλαιότερα σωζόμενα χειρόγραφα, αποδεικνύεται χρήσιμη στον προσδιορισμό λαθών σε μεταγενέστερα αντίγραφα του εβραϊκού κειμένου.

Από την άλλη μεριά, και τα αντίγραφα της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα υπόκεινται σε λάθη, και μερικές φορές χρησιμοποιείται το εβραϊκό κείμενο για να διορθωθεί το ελληνικό. Επομένως, η σύγκριση των εβραϊκών χειρογράφων με την ελληνική μετάφραση καθώς και με μεταφράσεις σε άλλες γλώσσες έχει ως αποτέλεσμα να εντοπίζονται λάθη στη μετάφραση και στην αντιγραφή, και μας διαβεβαιώνει για την ακριβή απόδοση του Λόγου του Θεού.

Σήμερα υπάρχουν πλήρη αντίγραφα της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα τα οποία χρονολογούνται από τον τέταρτο αιώνα Κ.Χ. Τέτοια χειρόγραφα καθώς και μεταγενέστερα αντίγραφα δεν περιέχουν το θεϊκό όνομα, Ιεχωβά, το οποίο στην εβραϊκή παριστάνεται από το Τετραγράμματο (ΓΧΒΧ). Σε αυτά τα αντίγραφα, οπουδήποτε εμφανιζόταν το Τετραγράμματο στο εβραϊκό κείμενο, αντικαταστάθηκε από τις λέξεις «Θεός» και «Κύριος». Ωστόσο, μια ανακάλυψη στην Παλαιστίνη, πριν από 50 χρόνια περίπου, έριξε φως σε αυτό το ζήτημα. Κάποια ομάδα που εξερευνούσε σπηλιές κοντά στη δυτική ακτή της Νεκράς Θαλάσσης έφερε στο φως αποσπάσματα χειρογράφων από έναν αρχαίο δερμάτινο ρόλο που περιείχε τους 12 προφήτες (από τον Ωσηέ μέχρι τον Μαλαχία) στην ελληνική. Αυτά τα κείμενα χρονολογούνται μεταξύ του 50 Π.Κ.Χ. και του 50 Κ.Χ. Σε αυτά τα παλαιότερα αποσπάσματα, το Τετραγράμματο δεν έχει αντικατασταθεί από τις λέξεις «Θεός» και «Κύριος». Συνεπώς, επιβεβαιώνεται η χρήση του θεϊκού ονόματος στην αρχική απόδοση των Γραφών σύμφωνα με τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα.

Το 1971 δόθηκαν στην κυκλοφορία αποσπάσματα από έναν αρχαίο ρόλο σε πάπυρο (Πάπυροι Φουάντ 266). Τι αποκάλυψαν αυτά τα τμήματα της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα, τα οποία ανάγονται στο δεύτερο ή στον πρώτο αιώνα Π.Κ.Χ.; Το θεϊκό όνομα σωζόταν και σε εκείνα επίσης. Αυτά τα αρχαία αποσπάσματα της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα παρέχουν ισχυρές αποδείξεις για το ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του τον πρώτο αιώνα ήξεραν και χρησιμοποιούσαν το όνομα του Θεού.

Σήμερα, η Αγία Γραφή είναι το πιο ευρέως μεταφρασμένο βιβλίο στην ιστορία. Πάνω από το 90 τοις εκατό της ανθρώπινης οικογένειας έχει πρόσβαση τουλάχιστον σε κάποιο τμήμα της στη δική του γλώσσα. Εμείς είμαστε ιδιαίτερα ευγνώμονες που υπάρχει μια ακριβής σύγχρονη μετάφραση, η Μετάφραση Νέου Κόσμου, η οποία είναι τώρα διαθέσιμη ολόκληρη ή εν μέρει σε 40 και πλέον γλώσσες. Η Μετάφραση Νέου Κόσμου — Με Υποσημειώσεις (στην αγγλική) περιέχει εκατοντάδες υποσημειώσεις με αναφορές στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα και σε άλλα αρχαία χειρόγραφα. Πράγματι, η Μετάφραση των Εβδομήκοντα εξακολουθεί να αποτελεί ενδιαφέρον και πολύτιμο σύγγραμμα για τους μελετητές της Γραφής στις ημέρες μας.

• Αναδημοσίευση από τη ΣΚΟΠΙΑ 15 Σεπτεμβρίου 2002